ඇෆ්ගනිස්ථානය එකවරම අහසින් පොළොවට පහත් වී තිබේ. ලොවට පෙනෙන සේ ඇෆ්ගනිස්ථානය ඉහළටම ඔසවාගෙන සිටි අමෙරිකාව එකවරම එරට අතහැර යාම ඊට හේතුවිය. එය සිදු වූයේ ඇෆ්ගන් පාලනය බාරගැනීමට කැස කවමින් සිටි තලේබාන්වරුන් සමඟ අමෙරිකාව ඇතිකරගත් ගිවිසුමකට අනුව බව ද සඳහන්ය.

එහෙත් එරට රැඳී සිටින අමෙරිකානු සොල්දාදුවන් රටින් පිටකර ගැනීමටත් පෙර තලේබාන් හමුදා විසින් ඇෆ්ගනිස්ථානයේ සියලු‍ ප්‍රධාන නගර අල්ලාගෙන ඔවුන්ගේ එමිරේට්ස් රාජ්‍යයක් ප්‍රකාශයට පත් කරනු ඇතැයි අමෙරිකාවත් සිතන්නට නැත. අමෙරිකානු ජනාධිපති ජෝ බයිඩන්ට මුහුණ රතු කරගෙන ලෝකය හමුවේ ප්‍රකාශයක් කිරීමට සිදු වූයේ එම තත්ත්වය හේතුවෙනි.

ඇෆ්ගන් පාලනය බාරගත් තලේබාන් නායකයෝ අමෙරිකානු හමුදා භටයන්ට හෝ එරට තවමත් රැඳී සිටින වෙනත් බලවත් රටවල රාජ්‍යතාන්ත්‍රික නිලධාරීන්ට හෝ පහර නොදෙන බවට ප්‍රතිඥා දී සිටිති. එහෙත් අමෙරිකානු හමුදා සමඟ මෙතෙක් කලක් සහයෝගයෙන් කටයුතු කළ අමෙරිකානු රූකඩ ආණ්ඩුවට පක්ෂපාතීව කටයුතු කළ ඇෆ්ගන් ජාතිකයන්ට නම් ඔවුන්ගෙන් කිසිදු අනුකම්පාවක් හිමි නොවන බව තේරුම් ගැනීමට දිව්‍ය ඥානයක් අවශ්‍ය නැත. තලේබාන්වරුන්ද ත්‍රස්තවාදී සංවිධානයක් වශයෙන් දීර්ඝ කාලයක් කටයුතු කර ඇති බැවිනි. ඔවුන්ගේ දේශපාලන අංශය රාජ්‍ය පාලනය සම්බන්ධව අමෙරිකාව සමඟ මොන ගිවිසුමකට එළඹුණත් එහි සන්නද්ධ අංශයේ රුඳුරු ගොදුරු බවට ඇෆ්ගන් වැසියන් පත්වීම වැළැක්වීම ඉතා අසීරු වනු ඇත. අමෙරිකාවෙන් යුද පුහුණුවලද ඇෆ්ගන් හමුදා කණ්ඩායම් ද සන්නද්ධව සිටිමින් කැරළි ගැසීමට සංවිධානය වුවහොත් යළිත් ඇෆ්ගනිස්ථානයේ දිගු කලක් ඇදී යන සිවිල් යුද්ධයක් ඇතිවීමට ඇත්තේ ලොකු ඉඩකඩකි.

අමෙරිකාව ඇෆ්ගනිස්ථානයට කඩා වැදුණේ දැනට වසර 20කට පෙර අමෙරිකාවේ අභිමානයේ හදවත වූ ලෝක වෙළෙඳ මධ්‍යස්ථානයට එල්ල වූ 09/11 ගුවන් බෝම්බ ප්‍රහාරයෙන් පසුවය. තමන් කිසි කලෙකත් ත්‍රස්තවාදීන් සමඟ කතා නොකරන බවට පුරසාරම් දොඩා ඇෆ්ගනිස්ථානය ආක්‍රමණය කර එහි තමන්ට අවනත රූකඩ ආණ්ඩුවක් පිහිටුවා ඩොලර් බිලියන ගණන් වැය කළත් අවසානයේ තලේබාන්වරුන්ටම කතා කර ගිවිසුමකට එළඹීමට අමෙරිකාවට සිදුවිය. ඒ අතර කාලය තුළ දී අමෙරිකාව විසින් ඇෆ්ගනිස්ථානය තුළ යම් ආර්ථික සංවර්ධනයක් ඇති කිරීමට කටයුතු කරමින් එතෙක් දැඩි අන්තවාදී ග්‍රහණයකට හසු වී සිටි ඇෆ්ගන් සාමාන්‍ය වැසියන් එයින් මුදා ගැනීමට කටයුතු කළ බව ද සඳහන් කළ යුතුය.

විශේෂයෙන් එරට බාලිකාවන්ට අධ්‍යාපනය සහ කාන්තාවන්ට රැකියා අවස්ථා ලබා ගැනීමට එම පාලන කාලය තුළ ඉඩක් ලැබිණි. ඒ අතර කාලයේ ඇෆ්ගන් හමුදාව ද පුහුණු කළ අමෙරිකාව ඔවුන්ට සීමිත ලෙස ආයුධ ලබාදීම ද සිදු කර තිබිණි.

එහෙත් තමන් මේ අල්ලාගෙන සිටින්නේ කොටි වල්ගයක් බවත් ඉරාන, පාකිස්තාන් සහ රුසියානු රටවලින් සහාය ලබන තලේබාන්වරුන් සමඟ කරන මේ යුද්ධයෙන් කවදාවත් ගැලවීමක් නොලැබෙන බවත් අමෙරිකාව අවසානයේ තේරුම් ගත් පාඩම විය. එසේ නොවන්නට අමෙරිකාව කවදාවත් ස්වභාවික ඛනිජ සම්පතින් පිරී ගිය රටක් වන ඇෆ්ගනිස්ථානය හැර නොයන්නට ඉඩ තිබිණි. ඇතැම් විට ඔවුන්ට වියට්නාම් යුද්ධයෙන් ලද අමිහිරි පරාජය පිළිබඳ මතකය ද අලු‍ත් වන්නට ඇත.

තලේබාන්වරුන් පරාජය කිරීමේ අරමුණින් යුද වැදී ඒ සඳහා දහස් සංඛ්‍යාත ජීවිත සංඛ්‍යාවක් බිල්ලට දෙමින් ඩොලර් බිලියන 80ක් වැය කළ අමෙරිකාව යළිත් තලේබාන්වරුන්ටම ඇෆ්ගනිස්ථානය බාරදීම දෛවයේ සරදමකි. මේ ආකාරයට තලේබාන්වරුන්ගෙන් යළිත් තලේබාන්වරුන්ටම ඇෆ්ගනිස්ථානය බාර දීමට අමෙරිකාව ජනාධිපතිවරුන් 04 දෙනකු යටතේ වසර 20ක් ගත කළ අතර ඒ සඳහා වැය කළ මුදල ඩොලර් ට්‍රිලියනයකට අධික බව ද සඳහන්ය. ඒ වැය කළේ අමෙරිකානු ජනාධිපතිවරුන්ගේ මුදල් නොව එරට බදු ජනතාවගේ මුදල්ය. අමෙරිකානු ආණ්ඩු ඒ සඳහා වගකිව යුතුය.

කෙසේ වුවද මේ කාලය තුළ දී අමෙරිකාව තමන්ට අවශ්‍ය ප්‍රධානම ත්‍රස්තවාදියා වූ බින්ලාඩන් මරා ගත්තේය. 09/11 ප්‍රහාරයට වගකිව යුතු බවට චෝදනා ලබා අමෙරිකාවේ වෛරයට පාත්‍ර වූ බින්ලාඩන් ඇෆ්ගනිස්ථානයෙන් පාකිස්තානයට පලා ගොස් සැඟවී සිටිය දී පණ පිටින් අල්ලාගෙන මරා දමනු ලැබුවත් ඔහු අමෙරිකාව විසින් සෝවියට් රුසියානු හමුදාවට එරෙහිව සටන් කිරීම පිණිස අමෙරිකාවම නිර්මාණය කළ ත්‍රස්තවාදියෙක් විය. එවකට ඇෆ්ගනිස්ථානයට කඩා වැදී සිටි සෝවියට් හමුදා පලවා හැරීමට අමෙරිකාව මගින් සන්නද්ධ කරන ලද බින්ලාඩන්ගේ ත්‍රස්ත කණ්ඩායම් සටන් කළ අතර රුසියානු ෆෙඩරේෂණයේ බිඳවැටීමත් සමඟ ඇෆ්ගනිස්ථානයෙන් රුසියානු හමුදාවලට ඉවත් වීමට සිදුවිය. ඉන් පසුව බින්ලාඩන් අමෙරිකාවේ කරපිංචා තියරියට යට විය. තමන්ගේ අවශ්‍යතාව ඉටුකරගත් පසුව බින් ලාඩන් විනාශ කිරීම අමෙරිකාවේ ඉලක්කය විය. එය ඉටුකර ගත්තේ බින්ලාඩන් විසින් අමෙරිකාවේ හදවතටම එල්ල කරන ලද ප්‍රහාරයෙන් පසුවය.

අමෙරිකාව තම අරමුණු මුදුන්පත් කර ගැනීමට නිරර්ථක යුද්ධවල රටවල් පටලවන බවට ජාත්‍යන්තරයේ චෝදනා එල්ල වෙයි. එහෙත් අමෙරිකාවට එහි වගක් නැත. තමන්ට අවශ්‍ය දේ ප්‍රයෝජනය ගත්තාට පසුව අදාළ රට කරපිංචා තියරියට අනුව අත්හැර දැමීම අමෙරිකාවට සුළු දෙයකි. සාක් රටක් වන ඇෆ්ගනිස්ථානය එහි අලු‍ත්ම ගොදුරය.

මෙහි දී අවාසනාවන්තම ඉරණමකට ගොදුරු වන්නේ යුද පාර්ශ්වවලට මැදිවන සිවිල් පුරවැසියන්ය. ඔවුන් අතුරින් විශාල පිරිසක් සිටින්නේ මරණයේ සහතිකය තම අතේ තබාගෙනය. තමන් දැන් අතීතයෙන් උගත් පාඩම් මතින් වෙනස් වී සිටින බව වත්මන් තලේබාන් පාලනයේ නායකයෝ පවසති. එය එසේ වුවහොත් යහපතකි. එසේ නොවුණොත් යළිත් ඇෆ්ගනිස්ථානය ශාප ලත් දේශයක් බවට පත්වීම කාලය පිළිබඳ ප්‍රශ්නයක් පමණි.

(***)