තාන්‍යයන්ට පෙර ලංකාව යටත් කරගෙන සිටි පෘතුගීසි හා ලන්දේසීන් කන්ද උඩරට ආක්‍රමණය කිරීමට විවිධ අවස්ථාවලදී උත්සාහ කළත් ඔවුන් කිසිවෙකුටත් උඩරට ආක්‍රමණය කළ නොහැකි වූයේ උඩරට භූ විෂමතා ලක්ෂණ හඳුනා නොගත් බැවිණි.

පෘතුගීසින් හා ලන්දේසින් මුළුමනින්ම යටත් කරගෙන සිටි පහතරට ප්‍රදේශවල පවා සවිස්තරාත්මක සිතියම් හෝ වෙනත් යුදමය හා පරිපාලනමය තොරතුරු කිසිවක් ඉංග්‍රීසින්ට ඉතිරි කර නොතිබුණි.

පෘතුගීසීන් හා ලන්දේසීන් සිදුකළ යුද මෙහෙයුම් පිළිබඳ විස්තර හා එම මෙහෙයුම්වලදී ඔවුන්ගේ භටයන්ට අත්විඳීමට සිදු වූ දුක් ගැහැට, ලෙඩදුක් හා මුහුණදෙන්නට සිදුවූ ප්‍රහාර පිළිබඳ තොරතුරු පමණකි. ලංකාව පළමුව යටත් කරගනු ලැබුවේ පෘතුගීසින් විසිනි. 1517 සිට 1658 දක්වා වසර 141 ලංකාවේ විශාල ප්‍රදේශයක් ඔවුන් විසින් පාලනය කළද සම්පූර්ණ මුහුදුබඩ ප්‍රදේශයම යටත්කර ගැනීමට නොහැකිවීම පෘතුගීසින්ගේ දුර්වලතාවකි.

1658 සිට 1796 දක්වා ලංකාවේ මුහුදුබඩ පෙදෙස් යටත්කරගෙන පාලනය කළේ ලන්දේසීන් විසිනි. 1658 දී කන්ද උඩරට රජු සමඟ ගිවිසුම් ගත වූ ලන්දේසීන් පෘතුගීසීන්ව පලවා හැරියත් ගිවිසුම් ප්‍රකාරව ලන්දේසීන්ගේ බලකොටු රජුට භාරදීමට අකමැති විය. කන්ද උඩරට රාජධානිය වලල්ලක් මෙන් වටකර ගැනීමට ලන්දේසි ආක්‍රමණිකයින්ට හැකිවිය.

උඩරට ආරක්ෂක සංවිධානය තුළ කිසියම් වූ වර්ධිත ඔත්තු සේවාවක් සහ ගරිල්ලා යුද්ධවලට උචිත පණිවුඩ හුවමාරු ක්‍රම පැවති බවට සාධක ඉතිහාසයෙන් හමු වේ. මෙකල පැවති ඔත්තු සේවාවන් ඔස්සේ ප්‍රමුඛ කාර්යභාරයක් ඉටු විය. සතුරු සේනාවේ යුද ශක්තිය සහ ඉලක්කගත මෙහෙයුම් හඳුනා ගැනීම, සතුරු සේනාවන් තුළ අභ්‍යන්තර ගැටලු ඇති කිරීම, රාජ්‍ය විරෝධී කුමන්ත්‍රණකරුවන් සහ අකාර්යක්ෂම නිලධාරීන්, සේවකයන් සහ සෙබළුන් හඳුනා ගැනීම, සතුරු සේනාවට උපායෝචිත ගරිල්ලා ප්‍රහාර එල්ල කිරීම සඳහා සුදුසු වාතාවරණය සොයා බැලීම සහ සතුරු ඔත්තුකරුවන් අත්අඩංගුවට ගැනීම ආදී අත්‍යවශ්‍ය අවශ්‍යතා සඳහායි. ඊට අමතරව රාජ්‍ය පාලනය පිළිබඳ ජනතාවගේ අදහස් දැන ගැනීමටත් රාජ්‍ය විරෝධී පුද්ගලයන් හඳුනා ගැනීමටත් උඩරට ඔත්තු සේවය දායක විය. උඩරට ක්‍රියාත්මක වූ රහස් ඔත්තු සේවය රජුට හිතවත් පිරිසක් විසින් සිදු කර ඇත.

විශේෂයෙන්ම උඩරට ගරිල්ලා සටන් ක්‍රම හා සබැඳි ඔත්තු සංඥා ක්‍රම පැවතිණ. ඒ අතර පක්ෂි හෝ විවිධ සත්ව හඬවල් අනුකරණය කරමින් මුඛයෙන් ශබ්ද නැඟීම, හූ හඬ, සක් හඬ, යුද බෙර වාදනය, හොරණෑව පිඹීම, ගිනි ගොඩවල් ගැසීම, කණ්ණාඩි ඇල්ලීම වැනි සංඥා ක්‍රම පැවතිණ. පහත ජන කවියෙන් විස්තර වන්නේ සංඥා ක්‍රම ඔස්සේ උඩරැටියන් ගරිල්ලා ප්‍රහාරයට යොමු වූ ආකාරය පිළිබඳවයි.

හූ හඬ ඇසුණාම ඇසිපිය                 ඇසිල්ලේ
වාඩිය එක්ක පැණ පව් පඳුරු             පල්ලේ
එහෙ එවුන් එක එක අල්ල             එල්ලේ
අද පව් දුන්න රැහැම මරු               තුරුල්ලේ

මින් අදහස් වෙන්නේ යුරෝපීයයන්ගේ ආක්‍රමණ බැලුම් ගලක සිට හෝ විශාල ගසක් මත සිට නිරීක්ෂණය කරන ඔත්තුකරුවකු විසින් හූ සංඥාවක් කළ පසු ඒ අනුව ක්‍රියාත්මක වන සෙබළුන් ක්ෂණිකව රැක සිට සතුරන්ට පහර දෙන බවයි.

උඩරට ප්‍රදේශයට විශේෂ වූ ගරිල්ලා සටන් ක්‍රමය විදේශීය ආක්‍රමණයන් අකර්මණ්‍ය කිරීමට සමත් විය. උඩරැටියන් මෙම යුද උපක්‍රම බිහි කරලීමට පන්නරය කොට ගත්තේ පෘතුගීසීන් හා ලන්දේසීන් සමඟ සටන් වැද ලබා ගත් අත්දැකීම්ය. යුරෝපීය හමුදාවට විශාල හානියක් සිදු කරමින් ඔවුන්ගේ චිත්ත ධෛර්යය බිඳ දැමීමට උඩරැටියන්ගේ විශිෂ්ට සටන් ක්‍රමවලට හැකි විය. යුරෝපීය ආක්‍රමණිකයින්ට බරපතළ අවාසි ගෙන දුන් මෙම යුද්ධෝපක්‍රමයට කන්ද උඩරට භූ විෂමතාවයත් දේශගුණයත් රජුගේ හමුදාවල සංයුතිය හා සැපයුමත් එකිනෙක ගැළපෙන්නට විය. උඩරැටියන් මෙලෙස තමන්ට ආවේණික වූ සටන් ක්‍රමයක් බිහි කරගත්තේ යුරෝපීය හමුදා බලය, විනය හා වෙඩි උණ්ඩ හමුවේ මුහුණට මුහුණ ලා සටන් කිරීමේදී මතු වූ බරපතළ අවාසි සහගත තත්ත්වයන් නිසා සහ උඩරට ප්‍රදේශයට ආවේණික භූමි සැකැස්ම, කාලගුණය, දේශගුණය දැනුම තම ජයග්‍රහණයට හරවාගත හැකි බවට ඇති අවබෝධය නිසාවෙනි.

ගරිල්ලා සටන් ක්‍රමයේ මූලික ලක්ෂණයක් වනුයේ සැඟව පහරදීමයි. බි්‍රතාන්‍යයන්ගේ පණිවුඩකරුවන් ඝණ වන දුර්ග මැදින් ගමන් කරන විට පහර දී පලා යාමේ උපක්‍රම ඉතා සාර්ථකව අනුගමනය කරන්නට හෙළයා සමත් විය. විශේෂයෙන්ම මේ සටන් ක්‍රම ඔස්සේ උඩරැටියාගේ අරමුණ වූයේ බි්‍රතාන්‍යයන් නොමඟ යැවීමයි. කඳු, හෙල්, වන දුර්ග, ජල මාර්ග ආදී නොයෙකුත් ස්වභාවික බාධක පරිසරය නිර්මාණය කර තිබුණේ උඩරැටියන්ව සටනට පොලඹවනු සඳහාදැයි සැක මතු වේ. ඒ ස්ථාන පිළිබඳ බි්‍රතාන්‍යයන්ට අවබෝධයක් නොතිබූ අතර ළඟා වීමද පහසු වූයේ නැත. අද මෙන් දියුණු මාර්ග නොතිබූ අවධියක පැවති දුෂ්කර මාර්ගද අවහිර කරන්නට සිංහලයා සමත් විය. එලෙස බි්‍රතාන්‍යයන් ගමන් ගන්නා මාර්ගවල දුෂ්කර කපොලු හරහා විශාල ගස් කපා දමා අවහිර කර ඔවුන්ගේ ගමන ප්‍රමාද කිරීම එහි මූලික අභිප්‍රායයි. බි්‍රතාන්‍යයන් එකවර උඩරට අත්පත් කර නොගත් අතර ඒ සඳහා මුහුදුබඩ ප්‍රදේශවල සිට රට අභ්‍යන්තරය දක්වා ගමන් මඟක් තෝරා ගත්තේය. එහිදී උඩරැටියන් රට තුළට ගමන් ගන්නා පරසතුරන්ට පසු බැසීමට ඇති සියලු මං අහුරාලන්නට විය. තුවාලකරුවන්, රෝගීන් කර තබාගෙන, දැඩි වෙහෙසට පත්ව, පතොරොම් පමණක් නොව හරි හැටි කෑමබීම පවා නොමැතිව පසුබසින යුරෝපීය හමුදාවන් තවත් ව්‍යාකූල කිරීමට මෙම උපක්‍රමය වඩාත් යෝග්‍ය වේ.

නවීන යුද්ධ ශක්තියකින් අනූන යුරෝපීය ආක්‍රමණිකයන්ට එරෙහි ගරිල්ලා යුද්ධ ව්‍යාපාරයක් සහ දියුණු ඔත්තුසේවා සහිත පණිවුඩ හුවමාරු ක්‍රමයක් උඩරැටියන් සතුව පැවති බව සඳහන් කිරීම යුක්ති යුක්ත වේ.

(මේජර් ආතර් ජොන්ස්ටන්ගේ
..MILITARY EXPEDITION TO CANDY 1804..
පොතෙහි කරුණු ඇසුරින් සකසන ලදී)

(*** හෂිනි ඉරේෂා ගුණවර්ධන)