පොළොන්නරුවේ දෙමළ මහා සෑය ඉදිකැර ඇත්තේ මෙතෙක් සිතා සිටි ආකාරයට නොවන බවත් එය කිසිදු ඉදිකිරීමකට දෙවැනි නොවන විශ්මිත නිර්මාණයක් බවත් මධ්‍යම සංස්කෘතික අරමුදලේ අධ්‍යක්ෂ ජනරාල් මහාචාර්ය ගාමිණී අධිකාරී මහතා පවසයි.

11 වැනි හා 12 වැනි සියවස් වල දී සාදා ඇති දෙමළ මහා සෑයට ඒ නම ලැබී ඇත්තේ මහා පරාක්‍රමබාහු රජු ඉන්දියාවේ ප්‍රදේශ කිහිපයක් ජයගෙන අල්ලාගෙන ආ දෙමළ වහලුන් 12,000 ක් යොදා ඉදිකරන ලද බැවින් යැයි ද එය දකුණු ඉන්දියාවට පෙනෙන උසකින් ඉදිකරන ලද බව ද වංශකතාවේ දැක්වේ. දාගැබේ වටප්‍රමාණය රියන් 1300ක් හා උස අඩි 1000ක් වූ බව ද පැවසේ. එය ගරාවැටී ඇති බැවින් නිශ්චිත මිනුම් දැනගත නොහැකියැයි පර්යේෂකයෝ කියති.

1984 දී සහ 1991 දී මෙහි කැණීම් සිදුකැර ඇති අතර කැණීමේ දී චෛත්‍ය මධ්‍යයෙන් බොරළු මතුවී ඇත. බොරළු ඇත්තේ පිහිටි පොළවේ යැයි තිබූ මතය හේතුවෙන් එකළ පුරාවිද්‍යාඥයන් නිගමනය කැර ඇත්තේ කන්දක් වටකැර ගඩොල් බැඳීමෙන් දාගැබ සාදා ඇති බවයි.

දැන් එහි කැණීම් සිදුකරන ආචාර්ය නිමල් පෙරේරා ඇතුළු පර්යේෂකයන් පවසන්නේ එම මතය ඉවත දැමීමට සිදුවන බවයි. අක්කර තුනහමාරක පමණ භූමියක පැතිර ඇති මේ දාගැබ කැණීමේ දි පෙනීගොස් ඇත්තේ දාගැබ තැනීමට කන්දක් වටකැර නැති බවයි. අඩි හැටක් පමණ උස එවැනිම පළලක් ඇති වෘත්තාකාර විශාල බැම්මක් බැඳ ඒ මැද පස්වලින් පුරවා මේ දාගැබ තනා ඇත.

ආචාර්ය නිමල් පෙරේරා මහතා ඒ ගැන මෙසේ කියයි.

 ‘‘ කන්දක් වටකරලා ගඩොල් යොදා දාගැබක් හැදීම 12,000ක් වහළුන්ට පහසු දෙයක්. නමුත් මේ දාගැබ සාදා තිබෙන්නේ පිළිස්සූ මැටි ගඩොලින් ඉදිකර විශාල වෘත්තාකාර ප්‍රාකාරයක් මැදට පස් පිරවීමෙන්. දාගැබ සෑදීමට අපූරු තාක්ෂණයක් භාවිතා කර තිබෙනවා. දාගැබේ මධ්‍යය පිරවීමට පස්, බොරළු, කුඹුරු මැටි, වැව්වල රොන් මඩ ආදී බොහෝ ද්‍රව්‍ය භාවිතා කරලා තිබෙනවා. එහි ඇති විශේෂත්වය තමයි මේ දාගැබට අඩියක පමණ පස් හෝ මඩ තට්ටුවක් දාලා එයට ජලය යොදමින් අඩිය අඟලකට තළලා. ඇතැම් ස්තානවල බොරළු තට්ටුව සෙන්ටිමීටර පහක් පමණ ඝනකමට තිබෙනවා. මෙය ඉතා ශක්තිමත් දාගැබක්. විශාලත්වය අනුව සැළකූ විට මේ තාක්ෂණය ඒ සඳහා මනාව ගැලපෙනවා. දාගැබ මධ්‍යයේ කැණීම් කරන විට වළං කැබලි, පොළොන්නරුවේ ම ගොඩනැගිලි වලින් ඉවත් කළ කොටස් පවා තිබෙනවා. ඒ වගේ ම ප්‍රාග් ඓතිහාසික මානව සාධක හමුවන රතුවන් දුඹුරු පස් සහිත ප්‍රදේශයෙන් ද පස් ගෙනවිත් තිබෙනවා. මේ දාගැබේ තිබී ප්‍රාග් ඓතිහාසික ශිලා මෙවලම් පවා අපට හමුවුණා.“

පුරාවිද්‍යාඥයන්ගේ මතය වන්නේ අඩි හැටක් පමණ උසකින් සමතලා ආකාරයට ඉදිකරන ලද දාගැබ මධ්‍යෙය් හතරැස් මළුවක තවත් කුඩා දාගැබක් තිබෙන බැවින් මෙය දෙමහල් දාගැබක් බවයි.

කැණීම් ව්‍යාපෘතියේ කළමනාකරු ලෙස තිලක් දුනුවිල මහතා ද, ප්‍රධාන කැණීම් භාර නිලධාරී වරයා ලෙස ප්‍රියන්ත සිසිල් කුමාර මාරසිංහ මහතා ද ජ්‍යේෂ්ඨ කැණීම් භාර නිලධාරීවරයා ලෙස ඒ.වී.එල්. ද මෙල් මහතා හා ඒ.එම්.ඩී.කුමාරි අලහකෝන් මහත්මිය ද කරටුයුතු කරති.

පර්යේෂකයන් පවසන්නේ අහසින් වැටෙන එකම දියබිඳුවක් හෝ ප්‍රයෝජනයට නොගෙන මුහුදට ගලායන්නට ඉඩ දෙන්න එපා යැයි කියූ මහා පරාක්‍රමබාහු රජු එකම පස් පිඬක් හෝ අපතේ යැවීමට ඉඩ දී නොමැති බව දෙමළ මහා සෑයේ ඉදිකිරීම්වලින් පෙනෙන බවයි.