මහනුවර තරම් රණකාමීන්ගේ ලේ වැකුණු රණබිමක් ලක්දිව අන් පෙදෙසක නැත. පරංගි, ලන්දේසි සහ ඉංග්‍රීසි යන යුරෝපීය ජාතීන් තුනම මහනුවර යටත් කර ගැනීමට අවස්ථා ගණනාවකදීම  දරන ලද වෑයම අවසන් වූයේ එම විදේශීය සේනාංක සහමුලින්ම උඩරට සේනාංකවලට බිලිවීමෙනි. ඒ සටන්වලදී මියගිය උඩරැටියන් ගණනද අතිවිශාලය.

මේ සියලු රණවිරුකම් අවසන් වූයේ උඩරට නිලමේවරුන් කිහිප දෙනකුගේම පාවාදීම මත අවසන් රජු වූ ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ ඉංගිරිසීන්ට යටත්වීමෙනි. ඉන්පසු ඉංගිරිසීන් යටතට පත්වූ උඩරට රාජධානියේ මාලිගා සහ වටිනා කියන දේපොළ ඔවුන් භාවිත කළේ ආක්‍රමනික යුද නිලධාරීන්ගේ පෞද්ගලික  බූදලයක් පරිදිය. අවසන් රජ සමයේ කන්දෙනුවර ලෙසත් ඉංගිරිසීන් විසින් මහනුවර ලෙසත් හඳුන්වන ලද නගරය 1817 වනවිට  තිබූ තත්වය ගැන දළ සරල චිත්‍රයක් අපට ඉංගිරිසි යුද නිලධාරියකු විසින් ලියන ලද මෙම සටහනෙන් මනසට නගා ගත හැකිය.

උඩරට ප්‍රදේශය අභ්‍යන්තරයෙහි ඇති ප්‍රධාන යුද කඳවුර මහනුවර නගරය වේ. ඒ වනාහී මාලිගාව යනුවෙන් හැඳින්වුණු පැරණි ස්වදේශික ගොඩනැගිල්ලක් වටා පිහිටි ගොඩනැගිලි සමූහයකින් යුත් විවෘත ස්ථානයකි. මාලිගාවේ දකුණු ප්‍රාකාරය පැත්තේ ඇති උස් භූමියෙහි නැගෙනහිර හා බටහිර කඳු ගැට මත 1815 වර්ෂයෙහි ඉදිකරන ලද කුඩා මුර කොටු දෙකක් තිබේ.

ඉංගිරිසීන් උඩරට රාජ්‍යය යටත් කර ගන්නා ලද්දේ කරට කර ගැටුණු යුද ගැටුමකින් නොවේ. කරට කර ගැටුණු  හැම අවස්ථාවකම ඉංගිරිසි හමුදා සේනාංක විනාශ විය. යුරෝපීය ජාතීන් තුනටම යුද බලයෙන්  උඩරට අල්ලා ගත නොහැකි විය. එනිසා ඉංගිරිසීන් උඩරට අල්ලා ගන්නා ලද්දේ රජ සමග විරසක වී සිටි උඩරට නිලමේවරුන් වූ කුලීනයන්ට අල්ලස් ලබාදීමෙනි. රජ මාලිගය සහ රජුගේ මාහැඟි වස්තුව වූ රාජ්‍යත්වයේ සංකේතය වන දළදා මාලිගාව හැර නුවර සුවිසල් වූ අන් ගොඩනැගිල්ලක් නොවීය. නිලමේවරුන්ගේ නිවාස හෙවත් වලව් යනුවෙන් හැඳින් වූ නිවාසද රජ මාලිගාවට වඩා විශාලත්වයෙන් අඩුය. ඉංගිරිසි ලේඛකයන්ගේ සටහනින් විස්තර කරන්නේ නගරය අල්ලාගත් අලුතම වූ තත්වයයි.

ඉන්පසු ඉංගිරිසීහු 1818 මහ කැරැල්ල ලෙස හැඳින්වෙන කලකිරුණු නිලමේවරුන්ගේ අරගලයට මුහුණ දුන්නෝය. එම අරගලයට මුවාවී උඩරට රාජ්‍යය තුළ සිටි තමන්ට එරෙහිව ගිය සහ අනාගතයේ එරෙහිව යා හැකි සියලුම මුලාදෑනින් මරා දමා සහ රටින් පිටුවහල් කළ ඉංගිරිසීහු තමන්ගේ තනි මතයට රට පාලනය කළ හැකි ක්‍රමයක් සකසා ගන්හ. ඒ යටතේ පැරණි නගරයේ ඓතිහාසික ස්ථාන බොහොමයක් කඩා දමා සහ වෙනස් කර තම හමුදා සේනාංකවල ස්ථිර නැවතුම්පොළ බවට පත් කළහ.

ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජුගේ මාලිගයට අයත් සියලුම ගොඩනැගිලි ඉංගිරිසි යුද හමුදා සේනාංකවල භටයන්ගේ බැරැක්ක බවට පත් කෙරිණි. එම රජමාලිගා පරිශ්‍රය පිහිටියේ මාලිගාවට පිටුපසින් වර්තමානයේ කෞකුකාගාරය පිහිටි ගොඩනැගිල්ලට ඉදිරියෙනි. වර්තමානයේ කෞතුකාගාරය පිහිටි ගොඩනැගිල්ල රාජසිංහ රජුගේ අන්තඃපුර ස්ත්‍රීන් සිටි ගොඩනැගිල්ලකි. මාලිගා පරිශ්‍රයෙන් අද වනවිට ඉතිරිවී ඇත්තේ එම ගොඩනැගිල්ල පමණය.

රජුගේ බිසෝවරුන් හා ඥාතීන් දකුණු ඉන්දියාවේ මලබාරයෙන් පැමිණි අය වූ හෙයින් අන්තඃපුර මාලිගා ආදිය තිබුණු දළදා මාලිගාව පිටුපස උස් බිම හැඳින්වූයේ ‘මලබාර් කන්ද’ යන නමින්ය. නුවර නගරය අල්ලා ගත් ඉංගිරිසීන් ඔවුන්ගේ යුද බැරැක්ක ඉදිකරන ලද්දේ මෙම මලබාර් කන්දේ තිබූ මාලිගා ගොඩනැගිලි ආශ්‍රිතවය. ඔවුන් පරාජය කළ සතුරාගේ හෙවත් ශ්‍රී වික්‍රම රාජසිංහ රජුට අයත් සියලුම ගොඩනැගිලිවල (මාලිගා) නුවරට ගිය ඉංග්‍රීසි හමුදාවේ නිලධාරීහු ලැගුම් ගත්හ. තවත් සමහර ගොඩනැගිල්ලක ඉංගිරිසි ආණ්ඩුවේ පරිපාලන කාර්යාලය පිහිටුවීය. මාලිගාව ඉදිරිපිට මහමළුවේ ඉංගිරිසි හමුදා ආචාර පෙළපාලි පවත්වන ලදී. 1818 කැරැල්ල මැඩ පැවැත්වීමෙන් පසු මහනුවර නේවාසික කොමසාරිස්වරුන් ලෙස පත්කළ  ජෝන් ඩොයිලිගේ නේවාසික ස්ථානය වූයේද රජුගේ මාලිගාවය. උඩරට නිලමේවරුන්ට අයත්ව තිබූ නිවාසවලට අත්වූයේද එම ඉරණමය. මහ මළුවට ඔබ්බෙන්  තිබූ ඇහැලේපොල වලව්ව පළමුව යුද බැරැක්කයක් ලෙසත් ඉන්පසුව සිරගෙයක් ලෙසත් භාවිතා කෙරිණි.

ඉංගිරිසි යුද නිලධාරියකු වූ  ජෝන් ඩේව් 1818 කාලයේ දුටු දර්ශනය අනුව ලියූ කෘතියක උපුටනයක් මහනුවර ජනාධිපති මන්දිරය ගැන ලියූ නිහාල් කරුණාරත්නගේ මහනුවර ජනපති මැදුර ගැන ලියූ කෘතියේ  මෙසේ සඳහන් වේ.

‘‘මෙතෙක් කල් අප මහනුවර  ගොඩනගා  ඇත්තේ ස්ථිර ගොඩනැගිලි  තුනක් පමණි. ඉන් දෙකක් ගෙවල්ය. එකක් ආණ්ඩුකාරයාටය. අනෙක හමුදාපතිටය. ස්වදේශිකයන්ගේ මහත් පුදුමයට හේතුවී ඇති කරුණක් නම් මෙය රටේ තිබෙන අතිශය විශිෂ්ට පෙනුමෙන් යුත් ගොඩනැගිල්ල වීමය.’’

‘‘හමුදාපතිවරයාගේ නිවස සාදන  ලද්දේ එදා ‘මවුන්ට එයරි’ යනුවෙන් හැඳින් වුණු බහිරව කන්දේ අස්ගිරි විහාරයට සමීපවය. එහි වාසය කළේ ජනරාල් මැක්ඩෝවල්ය. අද දින එහි අස්ගිරි  පාර්ශ්වයේ මහානායක ස්ථවිරයන් වහස්ගේ නිල නිවාසය බවට පත්ව තිබේ’’ යැයි නිහාල් කරුණාරත්න කියයි.

උඩරට අල්ලාගත් මුල් කාලයේ ඉංගිරිසීන් දළදා  මාලිගාවේ පත්තිරිප්පුව පුද්ගලයන් සිර අඩස්සියේ තබන කරුවල කාමරයක් බවට පත් කළේය. බිසෝ මාලිගය වෙඩි බෙහෙත් ගබඩාවක් කළේය. මල්වතු විහාරයද සෙබළුන්ගේ ආරෝග්‍ය ශාලාවක් බවට පත් කර ගත්තේය.

අප මේ සඳහන් කළේ ඉංගිරිසීන් කන්ද උඩරට අල්ලා ගත් පළමු අවුරුදු කිහිපය ගැනය.  ලොව පුරාම යුද ආක්‍රමණ ආදියේදී සිදුවන පරිදි තමා යටත් කරගත් රාජ්‍යයේ රාජකීයයන්ගේ මැදුරු හා බඩු භණ්ඩ පළමුව පරිභෝජනය කළේ යුද නිලධාරීන්ය. රට ටිකෙන් ටික ස්ථාවරවී යුද සේනාංක අඩු කෙරෙද්දී යුද සේනාංකවලට ඒ කිට්ටුවම වෙනත් ගොඩනැගිලි ඉදිවිය. එහෙත් රජමාලිගාවට වැඩි දුරකින් නොවේ. වර්තමානයේ නුවර දළදා මාලිගයට පෙනෙන දුරින්  ජනාධිපති නිල නිවසට පිටුපසින් ඇති යුද හමුදා කඳවුර එසේ ඉංගිසීන්ගේ බැරැක්ක මාලිගා පරිශ්‍රයෙන් ඉවත් කරගත් පසු ඉදිකරන ලද ස්ථිර ගොඩනැගිල්ල වේ.

(- *** ප්‍රේමකීර්ති රණතුංග)