ලංකාදීප වෙබ් අඩවියේ සාහිත්‍ය අතිරේකයට මවිසින් ලියැවෙන ලිපි පෙළට 'මතක හා මතය' යන වෙසෙස් මාතෘකාව යොදා ගැනුණේ මන්ද යන්න විශද කොට දැක්වීම මැනවැයි හඟිමි. 'මාතෘකා' යන සංස්කෘත වචනයෙහි නිරුක්ත්‍යාර්ථය හෙවත් ඊට මුල් වූ අරුත නිසැකව දන්නාහු වත්මන් උගතුන් අතර වෙත් නම් ඒ ඉතා අතළොස්සක්ම බැව් කීම කවර වරදද? අන්තර්ගතය මවක ලෙසින් ප්‍රසව කරන (ප්‍රකට කිරීම හඟවන යෙදුමකි.) හෙයින් 'මාතෘකා' නම් වන්නේය යනු එහි නිරුක්ත්‍යාර්ථයයි. එහි පාලි පර්යාය නාමය 'මාතිකා' නම් වෙයි. මගේ ලිපිවල අන්තර්ගතය වූකලී මා කුලුපගව ඇසුරු කළ සුප්‍රකටයන්ගේ අප්‍රකට මතකයන්ගෙන් මෙන්ම විවිධ විෂය විෂයෙහි මා දරන මතයන්ගෙන්ද සජ්ජිත වන්නකි. එබැවින් 'මතක හා මතය' යන වෙසෙස් මාතෘකාවද එම අන්තර්ගතය ප්‍රසව කරන මවක ලෙසම සලකත්වා!

"පබඳක රස විඳුම සබඳිනි කුමක් වැනී

අඟනක වැලඳ විඳිනා රති රසක් වැනී"

මගේ මෙම ලිපි හිස සරසන පැදි දෙ පදය මා සතු වුවද එහි ගැබ්ව ඇති මනරම් සැසඳුම අන් සතු ය. එවන් මැයක් යෙදුම හුදෙක් රස දතුවන්ගේ කුහුල වඩනට ගත් තැතක් නොවේ. ඉඳුරාම එය යළි යළි නැවුම්ව විඳුමට හැකි වන හද පුබුදන එක්තරා පැදි මිහිරක් පිළිබඳව පෙර ඉඟියක් දෙනු වස් ගත් තැතක් පමණි.කලකට පෙර ගොඩගේ පොත් හලෙහි ලාබ පොත් ගොඩක් ගරන අතර බාල ලෙස පැහැරවුණ 'රස විත' නම් ගතක් මා අත පත් වුණි. එය හෙළ හවුල් බැතිමතකුව හුන් දා . දු . න වීරකෝන් වියතුන්ගේ බැව් දුටු මම, සිත් ගත් නන් මැයෙන් යුත් රස විත් රැසක් රැඳි එම ගත වහා සතු කර ගතිමි. දිගු කලක් වියත් වීරකෝනුන් ඇසුරේ නැණ ඉසුරු ලබනට පින් මඳ වූයේ අපදෙදෙනගේ නෑඹුල් හමුව ඔහුගේ දිවියෙහි සැඳෑ කලම සිදුවූ හෙයිනි.

වීරකෝනුන්ගේ 'රස විත' ගත තුළ ඇති ඇතැම් රස විතක් අප මන දල්වයි. තවෙකක් හද ඔද ගන්වයි. අනෙකක් අප සිත් කුල්මත් කරයි. මා මේ ඔබට පිරිනමනුයේ එම 'රසවිත' ගත තුළ ඇති අන් සියලු රසවිත් අබිබවා බබළන හැම කල් ඔබ කුල්මත් කරන මනකල්ම 'රසවිත'ය. ඉන් හෙළි කරන පුවතට මුල්වූ එතරම් නොපතළ මනනඳ පැදි පබඳක්ම ඊට එකම හේතුව වෙයි. එවැන්නක් තෝරා පළ කෙරුම එකතින්ම 'රස විත' ගතෙහි පමණක් නොව රසයෙන් ඔකඳව ගිය වීරකෝනුන්ගේ හදෙහිද අගය නඟන්නක්මයි. එම පැදි පබඳෙහි මිහිර එතරම්ම මනරම්ය. හැම කල්ම මනකල්ය.එයම මිහිරි මීයක් නොවේද?

වීරකෝනුන් එම පැදි පබඳ ඇහිඳ ගෙන ඇත්තේ 'පහිණ මිහිය' නමැති ගතිනි. 'පහිණ' යනු පණිවිඩය හෙවත් ලියුම යන අරුත දෙන හෙළ වදනකි. 'මිහිය' යනු මීය හෙවත් මීවදයයි. මෙම 'පහිණ මිහිය' වනාහි පැදියෙන්ම බැඳි පහිණ පත් රැසකින් සැදි ගතකි. කවුරුන් කා උදෙසා බැඳි පැදි පහිණ පත් රැසක්ද? ඒ වූකලී බසිසුරු කිවිසුරු කුමරතුඟු මුනිදස්හු ජයමහ වෙල්ලාල කිවිඳුන් වෙනුවෙන්ම බැඳි පැදි පහිණ පත් රැසකි. අරීසෙන් අහුබුදු කිවිඳුන් එම පහිණ පත් ඇහිඳ මෙම 'පහිණ මිහිය' පළ කොට ඇත්තේ තම ගරු ගුරු ජයමහ වෙල්ලාලයන්ට හරසර පිණිසය.

"පබඳක රස විඳුම සබඳිනි කුමක් වැනී

අඟනක වැලඳ විඳිනා රති රසක් වැනී"

පැදි පබඳක රස විඳුම රති රස විඳුමට සම කොට විසිතුරුව වැනූ අන් තැනක් මින් පෙර ඔබට හමුව ඇද්දැයි නොදනුම්හ.

පෙර දිගු පැළ දිගු සාහිත ලොවෙහිත් අපගේම පැරණි හෝ නොපැරණි සාහිත ලොවෙහිත් එවන් තැනක් ඇසු දුටු බවක් මගේ සිහියට නම් නොනැඟේමයි. මේ සැසඳුම ඇස සැනසූ සැණින් මම කුල්මත් වීමි.

එ වන් සැසඳුමක් සඳහා පහළ වන කිවි සිතත් එතරම්ම මිහිරි නොවේද? කා සතු මිහිරි සිතක්ද? ඒ වූකලී බසිසුරු කිවිසුරු කුමරතුඟු මුනිදසුන්ගේම අනුනට ගැති නැති රසැති කිවි සිතය. එම සැසඳුම අන් සතු යැයි මවිසින් මුලින්ම පැවසුණේ එහෙයිනි.

කොග්ගල ජයමහ වෙල්ලාල කිවිඳු කිවිසුරු කුමරතුඟු මුනිදස් බැතිමතෙකි. වරෙක ඔහු පැදි පද බැඳුම හා පැදි රස විඳුම ගැන තම ගුරු දෙවි මුනිදසුන්ගෙන් උපදෙස් පැතුවේ පැදි පහිණ පතක් යවමිනි. වෙල්ලාල කිවිඳුන්ට උපදෙස් පිණිස මුනිදසුන් විසින් පහත පළ වන මනනඳ පැදි පබඳ එවුණේ ඊට පිළිතුරු විසිනි.

"රස කුළුගන්වන,

කලැ ඇතැම් පිය පබඳෝ

වරදක් වූ ලෙස පෑ

ඔකඳ කඳ කඳ කැඳවති.

"තද යැ වියවුල් යැ

හැකිළෙයි රහස සඟවයි

අත ඇදැ විඳියැ යුතු

නව පිය වදන ගුණ මේ.

"බැඳුම පුරුදු වත

බුරුල පානු වෙයි කෙමෙන්

පුරුදු නොවන්නවුනතැ

රස බිජුවට ඇසා වෙයි.

"සුදුසු තැනැ මැ පද

යොදා රහස නඟා දී

අත් පිටතැ බැඳැ සුබඳ

පිය වදන රස උනවයි."

(2482 වෙසක් අව 4.පාණදුරේ දී යැ.)

කුමරතුඟු මුනිදස් කිවිඳුන් පැදි පබඳක රස විඳුම හා අඟනක සමග රති රස විඳුම සම ලෙස සසඳමින් මෙම පැදි පෙළ බැඳ ඇත්තේ කිවි ලකරෙහි 'සෙලෙස්' නමින් දන්නා ලකරින් එය සුලකළ කරමිනි. සකු කිවි ලකරෙහි එය 'ශ්ලේෂාලංකාර' නමි. මේ ලකර පිළිබඳ සුල මුල 08 වන සිය වස මුල ඉන්දියාවෙහි විසූ සකු කිවි ලකර ඇදුරු සිරිමත් දණ්ඩීන්ගේ 'කාව්‍යාදර්ශ' ගතින් මෙන්ම එය ඇසුරෙන් හෙළ පඬි 01 වන සේන නිරිඳුන් 09 වන සිය වසෙහි කළ 'සියබස්ලකර' නම් හෙළ කිවි ලකර ගතින්ද දැන ගත මැනවි. 'සෙලෙස්' යන හෙළ නම පළමුව හමුවන්නේද දැනට අප සතු පැරණිම ගත වන එම 'සියබස්ලකර' තුළමය. මුනිදසුන් ‍'ප්‍රබන්ධෝපදේශය' නම් තම මාහැඟි පොතෙහි 'අලංකරණය' නම් පිරිසිඳියෙහි මෙම ලකර සැකෙවින් පහදා ඇත්තේ මෙලෙසිනි.

"පද වශයෙන් එක මැ වුවද අර්ථ වශයෙන් දෙපක්‍ෂයක් හඟවා නම් එතන්හි වනුයේ 'ශ්ලේෂ' නම් අලංකාරයයි.එකම වදන , එක් පසකදී එක් අරුතකුත් අනික් පසදී අන් අරුතකුත් නඟන සේ යෙදුම කිවි ලකර වෙසෙසක් ලෙස සැලැකෙන බැව් ඉන් පැහැදිලි වෙයි. එවැන්නක් කිවි ලකරක් කොටැ ගැන්මෙහි වරද කිම? මීට නිදසුන් අප ගේ පැරණි කවි පොත්වල සුලබය.සිරිඟර රසින් කුල්මත් බමරකු වන් කුමරතුඟු මුනිදසුන්, පබඳක රස විඳුමත් අඟනක සමග රති රස විඳුමත් සම කරමින් මින් පෙර නොඇසු නො දුටු අයුරු බැඳි එම මියුරු පැදි පබඳෙහි සැඟව ඇති සෙලෙස් පදරුත් (එකම වදනට දී ඇති දෙඅරුත්)

වෙන වෙන මැ නඟා ගෙනැ අපි දැන් එහි අරුත් රස විඳිමු.

මුනිදස් කිවිසුරන්ගේ පැදි පබඳෙහි පළමු පැදියෙහි යෙදුණු'පිය පබඳ' යන්නෙන් සොඳුරු පැදි පබඳ හා සොඳුරු අඟන යන දෙඅරුතම පළ වෙයි. පැදි පබඳ යන අරුතැති 'පබඳ' පදය සකු ප්‍රබන්ධ වදනින් බිඳුණකි. මනාව බැඳුණු යනු අරුති. අඟන අරුත දෙන 'පබඳ' පදය පිය බඳ යන්න ඇසුරින් සැදුණකි. සොඳුරු බඳක් හෙවත් සිරුරක් ඇත්තී යන අරුතින් අඟන පිය බඳ නම් වෙයි. අඟන අරුතැති පබඳ යන්න එයින් නිපන.'පිය පබඳ' යන්නෙන් හැඟවෙන මනනඳ කිවි පබඳ හා මනදඟ අඟන යන දෙඅරුත් කෙසේ සම වනුද?

ඇතැම් කිවිඳෝ තම කිවි පබඳෙහි නැති දොස් පාමින් රස දතුවන් ලවා එහි රසය කුළු ගන්වා ගෙන එනම් මුඳුනටම නංවා ගෙන මහත් සේ ඔකඳ වෙති.ඇතැම් අඟනෝද තම පෙම්වතුන් තුරුලෙහි නැළැවෙන කල උන්ගේ නැති වරද පා සුරතල් වෙමින පෙම් රස කුළු ගන්වා නොමඳවැ ඔකඳ වෙති.
 

('කුළු' යන්න සකු බසෙහි මුඳුන අඟවන 'කූට' යන්නෙන් බිඳුණකි. 'ඔකඳ' යනු සතුට යන අරුත දෙන වදනකි. එය සකු බසෙහි එන අවක්‍රාන්තික සහ පෙළ බසෙහි එන ඔක්කන්තික යන වදන්වලින් හෙළයට බිඳුණකි. පස් වනක් ප්‍රීතියෙන් එකක් එනමින් හැඳින්වෙයි. ඔක්කන්තික ප්‍රීතිය වූකලී මුහුදේ රළ නැඟ බසින අයුරින් හටගන්නකි. 'ප්‍රීති' යන වදන , දිව ගිලෙන්නකු තුළ දිය දුටු සැණින් ඇති වන මන පිනා යෑම යන අරුතින් නිපන.)

දෙවැනි පැදියෙහි හමු වන 'නව පිය වදන' යන්නෙහි ඇති 'වදන' පදය තුළ මුහුණ සහ බස යන දෙඅරුතම ගැබ්ව ඇතියෙන් පිය වදනක් හෙවත් පියකරු මුහුණක් ඇති අඟනත් මනරම් බසත් යන දෙකම 'නව පිය වදන' යන එකම පදයෙන් හැඟවෙයි.

මෙහි ලා 'නව පියවදන' ලෙසින් සැලකෙනුයේ කිවි දුහුනන්ගේ හෙවත් කිවි කෙළි නුහුරු නුපුරුදු වූවන්ගේ බසත් රති කෙළි නුහුරු නුපුරුදු අඟනත්ය.මෙහි දී 'රහස' යන්න යෙදී ඇත්තේ සැඟවුණු අදහස හා රහසඟ යන අරුත් දෙකම දෙනු පිණිසය.

'අත' යන්න 'අරුත' සහ 'අත' යන දෙඅරුතම හඟවයි.
 

දුහුන කිවින්ගේ බස සහ රති කෙළි නුපුරුදු අඟන කෙසේ සම වේද?

කිවි දුහුනන්ගේ පබඳෙහි බස රළු ය. අවුල්ය. රහස හෙවත් අදහස නො සඟවා පැහැදිලිව හෙළි කිරීමට අසමත් වෙයි. ගැබ්ව ඇති අත හෙවත් අරුත මතු කර ගත යුත්තේ ඉතා අමාරුවෙනි.

රති රසයට නුහුරු නුපුරුදු අඟන ද පළමුව මඳක් පසු බායි. අවුල් සිතින් පසු වෙයි. හැකිළෙයි. පැකිළෙයි. රහස හෙවත් රහසඟ අතින් සඟවයි. දුක සේ අත මුදවා ගෙනම රස විඳ ගත යුතු වෙයි.

තෙවැනි පැදියේ අරුත් රස විඳිමු.

මෙහි එන 'රස බිජුවට ඇසා වෙයි' යනු රස බිජුවට බොල් වීමයි.

හොඳ පැදි පබඳවල රසය දුක සේ විඳ පුරුදු වන තුරු එවැන්නක රසය විඳ ගැන්ම පහසු නොවෙයි.

නිබඳ පැදි පබඳ ඇසුර ලද කලම පෙර නොවිඳි අමුතු අමුතු රස විඳ ගැන්ම කෙමෙන් පහසුව යයි. එවිට රස බිජුවට බොල්ව නොයයි. සරුව යයි.නව අඟනක සමඟ විඳින රති රසද කෙමෙන් පුරුදුව යන තුරුම ඉබේ නොලැබේමයි. එය දුක සේ පුරුදු වන්නට මැලි වූ කල රස බිජුවට බොල්ව යයි.පබඳක රස විඳුම හා අඟනක සමඟ රති රස විඳුම විසිතුරුවටම සැසඳෙනුයේ සිවු වන පැදියෙහිය.මෙහි 'පද' යන්න යොදා ඇත්තේ පද යෙදුම් හා දෙපා යන දෙඅරුතම දෙනු සඳහායැ.'අත්' යන්නෙන් දෑත් සහ අරුත් හැඟවෙයි.සුදුසු තැනම පද යොදා මනාව බැඳි පැදි පබඳ වනාහි සැඟව ඇති අදහස උඩට නඟා අරුත පිටට හෙළි කොට රසය උනවන්නකි.මනාව සිරුරෙහි වෙළුණු අඟනද අත් පිට මත බැඳ දෙපයට වැර දී රහසඟ උඩට නඟා රති රස උනවන්නියකි.සිරිඟර රසින් මත් කුමරුතුඟු බිඟු , පබඳක රස මිහිරත් අඟනක රති මිහිරත් සසඳමින් එදා නැඟු රස රැව් අදද පිළිරැව් දෙයි.

ඔවුන්ගේ 'පැසැසුම් සමර' පබඳෙහි හමු වන මේ මාහැඟි පැදිය අසන්න!

පැරැණියන් ගත් මඟැ

ගැන්මේ කවර වරද ද

එ මඟැ දැන් නොපැරැණියෝ නොපැරැණියනෙව් යෙත් නම්

(පැසැසුම් සමර)

(පැරැණි අය ගිය පාරේ යෑම මොන වරදක් ද , අලුත් අය ඒ පාරේ අලුත් අය හැටියට යනවා නම්!)

නොපැරණි පැරණියෝ අද වෙති හතර වට

නොපැරණියෙකි තවම ඔබ

මුනිදසුනි මට