ගෝර්ඩන් උද්‍යානයේ පෘතුගීසී ස්මාරකය තැන්පත් කර තිබෙන අයුරු

‘‘පාරු පාලමෙන් කොළඹට - ගැල් පේලිය සැපැත් උනා
ගෑස් පහට ළං වෙනකොට - අපි හොඳටම හවස් උනා
සෙක්කු වීදියේ කම්බා දැක - උඹ මට මතක් උනා
කයිමන් දොර කොඩ ඉදපං - මං එනතුරු සෙලෙස්තිනා
කොළඹ රටේ ඉපදුනාට - මටම ඔබින සෙලෙස්තිනා
බේරෙ වැවට හඳ පෑව්වා වාගේ මට ඔබේ සිනා 
කබාකුරුත්තාව ඇඳං - මුතු දෙපොටක් ගෙලේ දමා
සාන්ත බස්තියන් ඇළේ - පාරු පදිමු සෙලෙස්තිනා
පාමංකඩ කවි මඩුවක් - හෙට හවසට පැවැත් වෙනා
ට්‍රෑම් කාර් එකේ ගිහින් - කවි අහමුද සෙලෙස්තිනා
ඉංගිරීසි රැජිණ වගෙයි - මට නං උඹ සෙලෙස්තිනා...’’

යුරෝපා අධිරාජ්‍යවාදීන් කොලොම් පුර ඉතිරි කර ගිය මග සලකුණු ස්මාරක පිළිබඳව විමංශනාත්මක තොරතුරු සංග්‍රහ කෙරෙන මෙම ලිපිය තත් ගීතයේ පද වැලින් ආරම්භ කළේ, එවක සමාජ පරිසරයේ පැතිකඩක් සංක්ෂිප්තව එමගින් නිරූපනය වන නිසාවෙනි. 

අශෝක කෝවිලගේ නිර්මාණය කළ, සුනිල් එදිරිසිංහ ගයන මෙම ගීතය, අප සිත් සතන් නිරායාශයෙන් ම ශතක කිහිපයක් ඇත අතීතය වෙත ගෙන ගොස් එහි රඳවන සුළුය. එවකට යුරෝපීයයන් ගේ ගති සිරිත් කොලොම්පුර දේශීය සමාජය ද දැඩි සේ වැළඳ ගත් අයුරු මෙම ගීතයෙන් සංකේතාත්මකව මැනවින් සජීවීමත් වේ. මෙහිදී කොලොම් පුර මානව සමාජ ක්‍රියාකාරකම් සිතුම් පැතුම් සංස්කෘතිය, සමාජ පරිසරය හැඩ ගැසෙන්නේ විජාතික අභාෂයට අනුගතවය. 

කැලණි නදී නිසලව ගලා බසී. සියනෑ කෝරළේ හද්ද පිටිසර ගමක තරුණයෙක් ගැලක නැගී, කොලොම් පුර වෙසෙන යුරෝපා පන්නෙට හැදුණු සිය පෙම්වත් යුවතිය සෙලෙස්තිනා දැක ගැනීමට ගඟ හරහා වූ පාලම් පාරුවෙන් සිදාදියට එතෙර වෙයි. කොලොම්පුරයේ ගෑස් පහට ළඟා වෙද්දී බෙහෙවින් ම හවස් වූ සෙයකි. තරුණයාගේ පෙම්වතිය යුරෝපා ගති සිරිත් වැළඳ ගත් යුවතියක බැව් ඇගේ ඉංගිරිසි ඌරුවට තෝරා ගෙනැති නාමයෙන් ම ගම්‍ය වේ. සෙක්කු වීදියේ දෙපස පිහිටි වෙළෙඳ සැල් අබිමුව දිස්වූ කම්බා සළු පිළි ඔහු මතකයට ගෙනාවේ සිය සොඳුරු සෙලෙස්තිනාවය. මද පමාවකින් හෝ තොරව, මග නොහැරීම ඇය හමුවීම පිණිස යෝග්‍යතම ස්ථානයක් ඔහු සිතෙහි සනිටුහන් වී තිබිණි. එවකට ප්‍රසිද්ධ ස්ථානයක් වූ කයිමන් දොරකඩ රැඳෙන ලෙස ඔහු සිය පෙම්වතියට හෘදයංගයෙන්ම ආයාචනය කරයි. කොළඹ ජන්මලාභය ලැබුවද ඒ ළඳ තමාටම අත්‍යන්තයෙන් ගැලපෙන බැව් හේ පවසයි. 

බේරේ වැව ඉස්මත්තෙන් නැගී එන සුපුන් සඳ තරුණයාට සිහි ගන්වන්නේ සිය සෙනෙහෙවන්තියගේ ළබැඳි සිනහවයි. යුරෝපීය සමාජයේ කාන්තාවන්ට ආවේනික කම්බා කුරුත්තමින් සැරසී ගෙළ දිදුලන මුතු දෙපටක් පැළඳ බෙ​රේ වැව් ඉස්මත්තේ සිට සමුදුර බලා ගලා බස්නා ශාන්ත බස්තියන් ඇළ ඔස්සේ පාරු පදින්නට තම සිත තෙරපෙන ආශාව ඔහු ඇයට පවසයි. පසු දින සන්ධ්‍යාවේ, පාමංකඩ මුළු දෙන කවි මඩුවේ වින්දනීය ගායනයෙන් රස විඳ සැනහෙන්නට ට්‍රෑම් කාරයේ නැගී එහි යන්නටද පෙම්වතා ඇයට ඇරයුම් කරයි. සෙලෙස්තිනාවන්ගේ රූප ශ්‍රියාව පෙම්වතාට හැඟෙන්නේ දැනෙන්නේ ඉංග්‍රීසි මහා රාජිනියගේ රූ සිරියට සමාන ලෙසිනි. 

එදවස කැලණි මිටියාවතේ සියනෑ කෝරලයේ සිට කැලණි ගඟ හරහා කොලොම් පුරයට පිවිසීමට පාලම් පාරුවක් 1822 දී එඩ්වඩ් බාන්ස් ආණ්ඩුකාරවරයාගේ නියෝගයෙන් තොටළඟ ඉදිකරනු ලැබිණි. එහි පසු කාලයේ එනම් 1897 දී ජෝන් ප්‍රේසර් ඉන්ජිනේරුවාගේ සැලැස්මක් මත කළු යකඩ පාලමක් ඉදිකරනු ලැබිණි. වික්ටෝරියා මහා රාජිනියගේ දියමන්ති ජුබිලිය යෙදී තිබුණේ එම වසරෙහි වූ බැවින් එය සැලකිල්ලට ගෙන නව පාලම වික්ටෝරියා පාලම ලෙසින් නම් කෙරිනි. පිටකොටුවේ ගෑස් පහ හන්දියට එම නාමය ව්‍යවහාර වන්න වූයේ රාත්‍රී කාලයේ එහි අඳුර පළවා හරින්නට වට රවුමේ දැවැන්ත ගෑස් ලාම්පු පහක් සවිකර තිබීම නිසා යැයි පැවසේ. ඒ ආසන්නයේම පිහිටි 1873 දී බ්‍රිතාන්‍යයන් විසින් ඉදි කරන ලද පැරණි නගර ශාලාවේ දැනට ස්ථාපිත කෞතුකාගාරයෙහි මෙම ගෑස් ලාම්පු පහෙන් එකක් ප්‍රදර්ශනයට තබා ඇත. ගෑස් පහ හන්දිය සමීපයේම පිහිටි සෙක්කු වීදියට එම නම ලැබි ඇත්තේ එහි පොල් තෙල් හිඳීමේ කර්මාන්තය බහුලව සිදු කෙරුනු නිසාය. වීදිය දෙපස පිහිටියේ එවකට තරුණ කතුන් අතර බෙහෙවින් ම ජනප්‍රියව පැවති කම්බා රෙදි අලෙවි සැල්ය. වර්තමානයේ සෙක්කු වීදිය ශ්‍රී කදිරේසන් වීදිය ලෙසින් හැදින්වේ. 

‘‘අපේ කොළඹ නැව් තොටට සුදු ඡවි වර්ණයෙන් යුතු විචිත්‍රවත් මිනිසුන් වර්ගයක් ගොඩ බැස සිටී. ඔවුන් කබා ඇඳ යකඩ තොප්පි පැළඳ සිටී. විනාඩියක් එක තැනක විවේක නොගෙන එහේ මෙහේ දුව ඇවිදිති. ඔවුන් සුදු ගල් කැබලි කා ලේ බොති.
 එක මාළුවෙක් හෝ​ දෙහි ගෙඩියක් සඳහා ඔවුන් රන් රිදී කැබලි දෙක තුනක් ලබා දේ. ඔවුන්ගේ කාලතුවක්කු වලින් යුගන්ධාර පර්වතය පුපුරා යවන සුළු හඬ පතුරුවන වෙඩි නිකුත් වේ....’’

වීර පරාක්‍රමබාහු නිරිඳුන් වෙත පැමිණි පණිවිඩ කරුවකු මෙරටට ගොඩ බට පෘතුගීසින් පිළිබඳව නිරිඳුන් දැනුවත් කළ අපූර්වතාව රාජාවලී කතුවරයා සනිටුහන් කරන්නේ ඒ අයුරිණි. 1505 දී මෙලෙසින් ශ්‍රී ලංකාවට ගොඩ බට පෘතුගීසින් 1658 දක්වා පුරා වසර 153 ක් කොලොම් පුරවරයෙහි සිය ආධිපත්‍ය පැතිර වූහ. මෙම කාල වකවානුව තුළ කොලොම් පුරවරයෙහි ඔවුන් නිර්මාණය කළ භෞතික සිහිවටන නගරයෙහි තැන තැන දැකිය හැකිය. පෘතුගීසීන්ට පසුව අනුපිළිවෙලින් මෙරට ප්‍රදේශ ආක්‍රමණය කළ ලන්දේසි සහ බ්‍රිතාන්‍ය ජාතිකයින් ද ඒ අයුරින්ම නිම කළ භෞතික ඉඳිකිරීම් රාශියක් කොලොම් පුරවරයෙහි විද්‍යාමානිතය. ඓතිහාසික වැදගත් කමක් සහිත එවන් නිර්මාණයන් පිළිබඳව විමසා බැලෙන මෙම ලිපිය, ඇතැම් දේශ මාමකයන් තුළ කිසියම් කෝපාග්නියක් දැල්වීමට ද කිසියම් ප්‍රවණතාවක් පවතිනු නිසැක. අප දේශයට වින කළ, දේශීය සංස්කෘතියේ කළු පැල්ලම් තැවරූ, දේශීය ආර්ථික ශාරය උකහා ගත් යුරෝපීය ආක්‍රමණිකයින් ගේ ස්මාරක පිළිබඳව විමසා බැලීම නිරර්ථක ප්‍රයත්නයක් ලෙසින් ඇතැම් දේශ ප්‍රේමී පාඨකයින් තුළ, මෙහිදී කිසියම් කුහුලක් මතුවනු නොවැළක්විය හැකිය. අධිරාජ්‍යවාදී යුරෝපා ජාතීන් නිර්මාණය කළ ද ඒවා දැන් ලංකාවේ ඉතිහාසය හා බද්ධ වූ ඓතිහාසික වස්තූන්ය. අප දේශයේ ඉතිහාසය හැදෑරීමේදී, අනුරපුර පොළොන්නරු වන් අපරාජිත යුගයන්හි නිර්මිත උත්තරීතර ස්මාරක මෙන් ම, දකුණු ඉන්දීය දමිළ ආක්‍රමණිකයින් මෙරට ඉතිරිකර ගිය ස්මාරක ද හැදෑරීමේ අවශ්‍යතාව ද මීට සමානය. දේශීය ඉතිහාසය හැදෑරීමේ ගතික ස්වභාවය එයයි. 

අධිරාජ්‍යවාදී තුන් යුගය අතරින් මුලින්ම අප විමසුමට බඳුන් වන්නේ පෘතුගීසී යුගයෙහි ඉපැරණි ස්මාරක සමූහය වෙතය පෘතුගීසීන් කොළම් තොටට පැමිණෙද්දී, නැවේ කුඹ ගහ අතරින් දිස්වූ, වරාය ආසන්නයේ පිහිටි කුඩා කඳු ගැටය වෙත ඔවුන්ගේ විශේෂී අවධානය යොමු විය. ඔවුහු තම ප්‍රථම ලංකාගමනය සනිටුහන් කිරීම පිණිස මෙම ගල් කුල මත පෘතුගාල රජතුමාගේ රාජකීය ලාංඡනය සහ ඊට ඉහළින් කුරුසයක් කෙටුම්පත් කළහ. තමන්ගේ ආරක්ෂක ශාන්තුවර ශාන්ත ලෝරන්ස් නමින් එම කඳු ගැටය නම් කළ පෘතුගීසීන් ඒ ආශ්‍රිත බිම් තීරුවේ ඒ නමින්ම පල්ලියක් ද ඉදිකළහ. පෘතුගීසි කණ්ඩායමේ නායකයාගේ නමත් ලෝරන්ස් වීම මෙම නම් කිරීමට තවත් හේතුවක් වූ බැව් පැවසේ. 
1518 දී ඉදිකරන ලද පෘතුගීසීන් ගේ පළමු බලකොටුව සැන්ට් බාබරා ලෙස හැඳින්වේ. ඔවුන් පසු කාලයේ එය අත්හැර 1554 දී නව බලකොටුවක් ඉදිකර ආරක්‍ෂාව තර කරනු ලැබිණි. 1655-56 වටලෑමේදී ලන්දේසීන් විසින් පෘතුගීසි බලකොටුව විනාශ කරන ලදී. දැනට ඉතිරිව ඇති එම බලකොටුවේ පැරණි බිත්තියක් කොටුව නාවික හමුදා කඳවුර තුළ දැකගත හැකිය. පෘතුගීසීන් විසින් පල්ලි කිහිපයක් කොලොම් පුරයෙහි ගොඩනගනු ලැබීය. සාඕ ෆ්රෑන්සිස්කෝ, සාඕ පවුලෝ, සාඕ ඩොමින්ගෝ, සාඕ ලොරෙන්කෝ යන දේවස්ථාන ඒ අතර ප්‍රධාන ස්ථානයක් ගනී. ලන්දේසීන් එම පල්ලි බොහොමයක් විනාශ කළ අතර දැනට කොළඹ නගරයෙහි පෘතුගීසීන් ඉදිකළ පල්ලි දක්නට ඇත්තේ ස්වල්පයකි. ශාන්ත පාවුළු දේවස්ථානය 16 වැනි සියවසේදී පෘතුගීසීන් විසින් ගොඩනඟන ලද රෝමානු කතෝලික දේවස්ථානයකි. එය හැඳින්වූයේ අපේ ආශ්චර්යයන්ගේ දෙව් දුව (Nossa Senhora Dos Milagres) යනුවෙනි. මිලාගිරිය යනු ප්‍රාතිහාර්ය යන අර්ථය ඇති මිලාග්‍රෙස් යන පෘතුගීසි වචනයෙන් සිංහලට අනුහුරුවූ නාමයක් සේ සැලකේ. එවකට දේවස්ථානය අසල පැවති ළිඳක ජලය ආශ්චර්යමත් සුව කිරීමේ ගුණ ඇති බව ප්‍රකටව පැවතිණි. 

පෘතුගීසීන්ගේ තාඩන පීඩන වැඩිදුරටත් ඉවසනු නොහැකිවූ සිංහල පාලකයින්, ඔවුන් පලවා හැරීම පිණිස ලන්දේසීන්ගේ අනුග්‍රහය පැතීය. අපේක්ෂාවන් සපුරාලනු පිණිස ලන්දේසීහු දෙවැනි රාජසිංහ රජු සමඟ 1638 මැයි 23 දින උඩරට ගිවිසුම අත්සන් කළහ. අනතුරුව 1658 සිට 1796 දක්වා වසර 138 ක් මෙරට ප්‍රදේශයන් කිහිපයක් ලන්දේසි ආධිපත්‍යයට නතුව පැවතිනි. එම වසර 138 තුළ කොලොම් පුරවරයෙහි ලන්දේසීන් විසින් නිර්මාණය කරන ලද ස්මාරක ගොඩනැගිලි කෙරෙහි අපගේ මීළඟ විමසුම යොමුවේ. 
පෘතුගීසීන් පලවා හැර ලන්දේසි ආධිපත්‍යය වෙරළබඩ කලාපයේ පැතිරීමත් සමග, නැව් තොට යාබදව පැවති කුඩා ගල් කුල ආසන්නයේ පෘතුගීසීන් ඉදි කළ ශාන්ත ලෝරන්ස් පල්ලිය කඩා බිඳ දමනු ලැබුවේ පෘතුගීසි පාලනය මේ දිවයිනෙන් සහමුලින්ම පහ කළ බව සංකේතවත් කරමිනි. ලන්දේසීහු තම ජන්ම ආගමවූ ක්‍රිස්තු ධර්මය ඇදහීම හා මෙරට ප්‍රචලිත කිරීම පිණිස පිටකොටුවෙහි වුල්ෆොන්ඩාල් උස් බිමෙහි ග්‍රීක කුරුසියක ස්වරූපයෙන් ඉදි කළ දෙව් මැදුර, කොලොම් පුරයෙහි පිහිටි දැවැන්ත ලන්දේසි සිහිවටනයක් ලෙස සැලකේ. වුල්ෆොන්ඩාල් යන නම පසුබිමේ රසවත් වෘතාන්තයක් සැඟවී පවතී. මෙම පල්ලිය ඉදි කළ උස්බිම සහ ඒ අවට අදින් වසර 270 ට පමණ පෙර කුඩා ළඳු කැලෑවකින් වැසී පැවතිනි. එම වන පෙත නරි රංචු බෙහෙවින් ගැවසුණු බවත්, වෘකයන්ගේ ස්වරූපයට සමාන වූ එම සතුන් ලන්දේසීන් අවබෝධ කරගෙන සිටියේ ඕලන්දයේ තමන් දැක පුරුදු වෘකයින් ලෙසිනි. ඒ අනුව ඔවුහු මෙම ප්‍රදේශය ලන්දේසි බසින් වෘක නිම්නය යන අරුත් දෙන වුල්ෆොන්ඩාල් යන නමින් හැදින්වූහ. 1749 දී ආරම්භ වූ පල්ලියේ ඉදිකිරීම් අවසන් කිරීමට වසර අටක් ගත විය. 1757 මාර්තු 6 වැනි දින එය මැතියස් වර්මෙල්ස්කර්චර් පියතුමා විසින් මහජන නමස්කාරය සඳහා කැප කරන ලද බැව් එහි සිහිවටන පුවරුවෙහි සඳහනි. මෙම දේවස්ථානයේ එක් පසෙක, මියගිය ලන්දේසි ආණ්ඩුකාරවරුන්ගේ සහ ප්‍රභූන් ගේ ඉපැරණි සොහොන් කොත් රාශියක් ද දැක ගත හැකිය. 
කොළඹ ප්‍රින්ස් වීදියේදී ධවල වර්ණ, ගෝලාකාර ප්‍රතාපවත් පෙනුමෙන් යුත් කුලු‍ණු මත රැඳුණු, රත් පැහැ උළු සෙවනිත ගොඩනැගිල්ල, එම වීදියට පිවිසෙන ඕනෑම පුද්ගලයකුගේ ක්ෂණික අවධානයට යොමුවේ, 1692 වසරේදී ලන්දේසී යටත් විජිත ආණ්ඩුකාර වෑන් රයිගේ නිල නි​ෙවස ලෙසින් භාවිතා වී ඇත්තේ මෙම ගොඩනැගිල්ලය. මැද මිදුළ පැතිරී උද්‍යානය සිත් ඇදගන්නා සුළුයි. උද්‍යානයේ කෙළවර පැරණි ළිඳකි. 1932 දී එහි පිටකොටුව තැපැල් කාර්යාලය පවත්වා ගෙන ගිය අතර පසු කාලයේ එය ලන්දේසී කෞතුකාගාරයක් බවට පත් විය. එහි ඓතිහාසික ලේඛන, ඡායාරූප, කාසි, වීදුරු භාණ්ඩ, පිඟන්, ආයුධ, ගෘහ භාණ්ඩ ආදී පැරණි ලන්දේසි කෞතුක භාණ්ඩ රාශියක් ප්‍රදර්ශනය කෙරේ. 
බේරේ වැව ද පෘතුගීසීන් සහ ලන්දේසීන් විසින් කොලොම් පුර තබා ගිය ජීවමාන ස්මාරකයක් ලෙසින් සැලකිය හැකිය. මුලින්ම පෘතුගීසීන් 1521 දී කුඩා වැවක් ලෙස බේරේ ජලාශය ඉදි කර ඇත්තේ තම බළකොටුව හා කොළඹ නගරය ගොඩබිම දෙසින් එන සතුරු ආක්‍රමණ වලින් ආරක්ෂා කරගැනීමේ අපේක්ෂාවෙනි. මුල් අවදියේ බේරේ වැව ආශ්‍රිතව ඇළ මාර්ග කීපයක් නිර්මාණය කර තිබුණු අතර, වර්තමානයේ ඒ අතරින් ඉතිරිව පවත්නේ සාන්ත බස්තියම් ඇළ පමණි. 

බේරේ වැවට එනම ලැබුණු අයුරු පිළිබඳව මත දෙකක් ජනප්‍රවාද ගතය. මෙම වැව නිර්මාණය කළ ‘බෙයිරා’ නම් පෘතුගීසි ඉංජිනේරුවරයාගේ නම ස්මරණය පිණිස ඔහුගේ නමින් වැව හඳුන්වන්නට වූ බැව් පළමු ජන විශ්වාසයයි. වැව් සොරොව්වේ කැණීම් කිරීමේදී ග්‍රැනයිට් පුවරුවක් හමුවූ බැව් පැවසේ. එහි ‘ඩී බියර් 1700’, යන වදන කෙටුම්පත් කර තිබිණි. ඒ අනුව වැව නිර්මාණයෙහි හෝ ප්‍රතිසංස්කරණයෙහි මූලිකත්වය ගෙන කටයුතු කළ ඩී බියර් නම් ලන්දේසි ඉංජිනේරුවරයා සිහිපත් කිරීම පිණිස එම නාමය මෙම වැව හැඳින්වීම පිණිස ව්‍යවහාරයට පත්වූ බව දැනට ප්‍රචලිත දෙවැනි ජන විශ්වාසයයි. ආරම්භයේදී එම වැවෙහි ප්‍රමාණය හෙක්ටාර් 162 ක් ව පැවතිණි. පසු කාලයේ නොයෙකුත් අවශ්‍යතා සඳහා වැව ගොඩ කරන ලදුව දැනට මෙහි ප්‍රමාණය හෙක්ටයාර් 65.4 ට සීමාව පවතී. 

ඕලන්දය, ඇළ මාර්ග සංවර්ධනය පිණිසත්, ඇළ මාර්ග ප්‍රවාහන කටයුතු සඳහා යොදා ගැනීම සම්බන්ධයෙනුත් විශේෂඥ දැනුමකින් යුත් රටක් සේ සැලකේ. ලන්දේසීන්ගේ ජන්ම භුමිය වුයේ ද ඕලන්දයයි. ඔවුහු තමන් ඕලන්දයෙදී ප්‍රගුණ කරන ලද ජල විද්‍යාත්මක ඉංජිනේරු ශිල්පීය ක්‍රම (hydraulic engineering techniques) උපයෝගී කර ගෙන අප දේශය තුළ ද ඇළ මාර්ග ඉදිකිරීම සඳහා දැඩි උනන්දුවකින් ක්‍රියා කළහ. ලන්දේසීහු කොළඹ කොටුවේ දැඩි ආරක්ෂාව සඳහා කොටුව ගොඩබිමෙන් වෙන් කිරීමට උපායශීලී වූහ. 
බේරේ වැවට උතුරින් හා දකුණින් පිහිටි ඇළ මාර්ග ද්වයක් සංවර්ධනය කර ඒවා කොටුව මැදි කරමින්, මුහුද සමඟ සම්බන්ධ කරනු ලැබිණි. ගොඩබිම සහ කොටුව අතර සියලු‍ම ප්‍රවාහන කටයුතු ඇළ මාර්ගයෙන් බෝට්ටු භාවිතයෙන් සිදු කර ගැනීමට තරම් ලන්දේසීහු තීක්ෂණ වූහ. 

වුල්ෆොන්ඩාර් පැරැණි පල්ලිය

බේරේ වැවේ සිට එක් ජල මාර්ගයක් වූ ශාන්ත ජෝන් ඇළ සමුදුර වෙත ගලා ගියේ සුප්‍රකට කයිමන් දොරකඩ හරහාය. එවකට බේරේ වැවේ බහුලව සිටි මිනී කන කිඹුලන් මෙම ඇළ මාර්ගය දිගේ නිරතුරුවම මිනිසුන් ගැවසෙන කයිමන් දොරකඩ වෙත ඇදී ආහ. පෘතුගීසී පාලකයින්, බරපතළ වැරදි සිදු කළ බවට ඔප්පු වූ විතිකරුවන් එල්ලා මරණයට පත් කළේ ද කයිමන් දොරකඩ බව පැවසේ. එසේ මරා දමන ලද චූදිතයන්ගේ සිරුරු ශාන්ත ජෝන් ඇළ මාර්ගය ඔස්සේ මුහුදට පාකර හරිනු ලැබිණි. බෙරේ වැවේ කයිමන් දොරකඩ අසළ ශාන්ත ජෝන් ඇළ දෑලේ කිඹුළන් බහුලව ගැවසීමට එය ප්‍රධාන හේතුවක් විය. පෘතුගීසීන් මුල සිටම පුර්ටෙ රෙයිනා (බිසෝ දොරටුව) යන නමින් හැඳින්වූ මෙම දොරටුව ලන්දේසීන් හැඳින් වූයේ කයිමන් දොරකඩ යනුවෙනි. කයිමන් යන ලන්දේසි වදනෙන් කිඹුළා යන අරුත ද්වනිතවේ. ඒ අනුව කයිමන් දොරකඩ (KAYIMAN GATE) යන්නෙන් කිඹුළා පිවිසෙන දොරටුව ලෙසින් අනාදිමත් කාලයක සිට මෙම ස්ථානය හැඳින්වෙන්නට විය. ලන්දේසීන් විසින් මෙම ස්ථානයෙහි ආරුක්කු හැඩයෙන් යුක්ත ගල් කුළුනක සුවිසල් ඝාණ්ටාරයක් ස්ථාපනය කරන ලදී. කෝට්ටේ බුවනෙකබාහු නිරිදුන් වෙතින් ලන්දේසීන් ලද ත්‍යාගයක් ලෙස සැලකෙන ‘මෙම ඝාණ්ටාරය සවි කළ කුලු‍ණ අද දවසේ පවා පිට කොටුවේ පරණ නගර සභා ගොඩනැගිල්ල ආසන්නයේ දැක ගත හැකිය. ලන්දේසීන් කිසියම් නිවේදනයක් ජනතාවට දැන්වීමට පෙර, ඔවුනගේ අවධානය යොමු කර ගැනීම පිණිස මෙම ඝණ්ටාව නාද කළ බව පැවසේ. පසුකාලීනව මෙරට පාලන බලයට පත් බ්‍රිතාන්‍යයන් පවා රාජකීය නිවේදන ජනතාවට සන්නිවේදනය කිරීමට පූර්වයෙන් මෙම ඝාණ්ඨාරය හැඬවූහ. 1926 ජනවාරි 21 වන දින පස් වැනි ජෝර්ජ් රජුගේ අභාවය ජනතාවට නිවේදනය කිරීම පිණිස බ්‍රිතාන්‍ය පාලකයින් විසින් ද මෙම ඝාණ්ඨාරය නාද කරවූ බැව් වාර්තා ගතය. 

කොලොම් පුරයේ වර්තමානයෙහි පවා ව්‍යවහාරිත බොහෝ වීදි හා නගර නාම හඳුන්වා දීමෙහිලා ද ලන්දේසීන් මුල්වී ක්‍රියා කළහ. 1655 ලන්දේසි බළඇණියේ නායක ජෙනරාල් පීටර්සූන් හල්ෆ්ට් නිරීක්ෂණ චාරිකාවක් සඳහා බළකොටුවෙන් පිටතට පැමිණි අවස්ථාවක පෘතුගීසි භටයෙක් තැබූ වෙඩි පහරකට ලක්ව එතනම මිය ගියේය. ජෙනරාල් හල්ෆ්ට්ගේ නිවස හා අණදෙන මූලස්ථානය පිහිටා තිබූ කුඩා කඳුගැටය හා ඒ ආශ්‍රිත ප්‍රදේශය, ඔහු සිහිවීම සඳහා ලන්දේසීන් විසින් හල්ෆ්ට්ස්-ඩෝර්ප් යනුවෙන් හඳුන්වන්නට වූහ. වර්තමානයේ උසාවි සංකීර්ණය පිහිටියේ මෙම පෙදෙසෙහිය. 

වත්මනෙහි බ්ලූමැන්ඩල් ලෙස හඳුන්වන නාගරික ප්‍රදේශයෙහි, ලන්දේසි යුගයේදී පැතිරි තුරු යායන් නිරතුරු මලින් ගැවසී පැවතිණි. ලන්දේසි බසින්, නිතරම මල් පිපී ඇති නිම්නය යන අරුත් දෙන බ්ලූමන්ඩාල් යන නාමය එම පෙදෙස හැඳින්වීමට යොදා ගත්හ. කොම්පඤ්ඤ වීදිය පෙදෙස එනමින් හඳුන්වා දුන්නේ ද ලන්දේසීන් විසිනි. එම පෙදෙසේ ලන්දේසීන්ගේ (ඕලන්ද) ලස්කිරිඤ්ඤ හමුදා ඛණ්ඩයක් හෙවත් ලස්කිරිඤ්ඤ කොම්පැණියක් (lascarin compagnie) ස්ථාන ගත කර තිබිණි. කොම්පැණි වීදිය, කොම්පඤ්ඤ වීදිය ලෙසින් සිංහලට අනුවර්තනය වූ බවත් පැවසේ. 

බ්‍රිස්ටල් වීදියේ කොමර්ෂල් බැංකු පරිශ්‍රයේ පිහිටි ඩෙල්ෆ්ට් ද්වාරය ද අප මතකයට ගෙනෙන්නේ ලන්දේසි යුගයයි. ඩෙල්ෆ්ට් ගේට්ටුව කොළඹ ලන්දේසි කොටුවට ඇතුළු වන ප්‍රධාන පිවිසුම් තුනෙන් එකක් වූ බැව් හඳුනා ගෙන ඇත. 

1795 වර්ෂයේ අගෝස්තු මාසයේ ඉංග‍්‍රීසි හමුදාව ලන්දේසීන් සතුව තිබූ ත‍්‍රිකුණාමල වරාය අල්ලා ගැනීමෙන් පසුව රොබට් ඇන්ඩෲස් උඩරටට ගොස් රාජාධිරාජසිංහ රජු මුණගැසුණි එහි දී ලන්දේසින් පලවා හැරීමට ඉංග‍්‍රීසීන්ට ආධාර ලබා දීමට රජු එකඟ විය. සිංහල හා ඉංග්‍රීසි සේනා එ්කාබද්ධව ඉතා පහසුවෙන් ලන්දේසින් මෙරටින් පළවා හැරීමට සමත් වූහ. 1815 සිට 1948 දක්වාවූ වසර 133 ක් මෙරට පැවති බ්‍රිතාන්‍ය ආධිපත්‍යයේ සලකුණු ඔවුන් විසින් නිර්මාණය කළ විවිධ භෞතික ඉදි කිරීම් තුළින් දුට හැකිය.

(මතු සම්බන්ධයි)

ආචාර්ය ගාමිණී කාරියවසම්