අපේ සෞරග්‍රහ මණ්ඩලයට අයත් පියවි ඇසට පෙනෙන ග්‍රහයන් පස් දෙනා අතරින් සෙනසුරු සුවිශේෂ තැනක් ගනියි. ඒ සෙනසුරු ගේ ඇති දීප්තිමත්, වර්ණවත් වළලු‍ නිසාය. සෞරග්‍රහ මණ්ඩලයේ තවත් වළලු‍ ඇති ග්‍රහයන් සිටිය ද දීප්තිමත් වර්ණවලින් සමන්විත වළලු‍ ඇති අලංකාර ග්‍රහයා සෙනසුරුය. අනෙක් ග්‍රහයන්ට වඩා සෙනසුරු ගේ වෙනසක් ඇතැයි මුලින්ම දැක ගත්තේ 1610දී දුරදක්නය සොයාගත් ගැලිලියෝ ය. ඔහුට පෙනුණේ එය ‘කන්’ දෙකක ස්වරූපයෙනි. ඒ දුරදක්නය වැඩිදුරටත් දියුණු කළ ක්‍රිස්ටියන් හියුජින්ස් 1655 දී ඒවා ‘කන්’ නොව වළලු‍ ස්වරූපයකින් යුතු බැව් පැහැදිලි කළේය.

සෙනසුරුගේ ඉතා පැහැදිලිව පෙනෙන මේ වළලු‍ ප්‍රධාන වශයෙන් යුගල දෙකකි. ඉංග්‍රීසි ‘ඒ’ සහ ‘බී’ යනුවෙන් ඒවා නම් කර තිබේ. යුගල අතරේ බෙදීමක් පවතී. මෙය හැඳින්වෙන්නේ ‘කැසිනි බෙදීම’ කියාය. ඊට හේතුව ඉතාලි තාරකා විද්‍යාඥ ගියෝවන්නි කැසිනි (1625-1712) විසින් 1675 දී එය වඩාත් නිවැරදිව පැහැදිලි කළ නිසාය. 1850 දී තවත් වළල්ලක් සෙනසුරුට ළංව පිහිටා ඇති බව සොයා ගන්නා ලදී. එය ‘සී’ යනුවෙන් නම් කෙරිණ. 1980 දශකයේ දී වොයේජර් ඇතුළු වෙනත් ගවේෂණ යානා තහවුරු කළේ සෙනසුරු වටා තවත් ප්‍රධාන වළලු‍ රැසක් පමණක් නොව, කුඩා වළලු‍ 10,000 ක් පමණ ඇති බවය. ඇතැම් වළලු‍ මීටර් 10 ක් පමණ පළල බව ද තහවුරු විය. පසුගිය 23 වැනිදා සෙනසුරුගේ මෙම වළලු‍ එක්වරම අතුරුදන් විය.

සෙනසුරුට සුවිශේෂ අලංකාරයක් ගෙන දුන් සෙනසුරු ගේ වළලු‍ අතුරුදන් බව පැවැසෙන්නේ, ඒවා පෘථිවියේ අපට නොපෙනී ගිය බැවිනි. එසේ වූයේ සෙනසුරු ග්‍රහයා අංශක 26.7 කින් ඇලවුණු අක්ෂයක් මත භ්‍රමණය වීම මේ වන විට ආරම්භ කර ඇති බැවිනි. සෙනසුරු ගේ මෙම ඇලවීම හේතුවෙන්, එහි වළලු‍ පෘථිවියේ සිටින අපගේ දෘෂ්ටි රේඛාවට ඒ වළලු‍ හසුවන්නේ නැත. ඒ අනුව, සෙනසුරුගේ වළලු‍ අතුරුදන් වූ සේ පෙනෙන බව තාරකා විද්‍යාඥයෝ ප්‍රකාශ කරති. සෙනසුරුගේ එක අවුරුද්දක් පෘථිවි අවුරුදු 29.46 කි. හිරු වටා යෑමට සෙනසුරුට ගතවන කාලය අවුරුදු 29.5 කි. එසේ එක් වටයක් යද්දී, සෙනසුරු ඇලවුණු කක්ෂයකට පිවිසෙයි. එම කක්ෂය වෙනස් වූ විට, සෙනසුරුගේ වළලු‍ යළි පෘථිවියේ අපට පැහැදිලිව දකින්න ලැබේවි. මෙසේ නැවත ඒ වළලු‍ අපට දක්නට ලැබෙන්නේ තවත් සත් වසරකිනි. ඒ 2032 වසරේදී යැයි නාසා විද්‍යාඥයෝ වැඩිදුරටත් පැහැදිලි කරති. 

සෞරග්‍රහ මණ්ඩලයේ සිටිනා ග්‍රහයන් අතුරින් ප්‍රමාණය අනුව දෙවැනි විශාලතම ග්‍රහයා වන්නේ සෙනසුරුය. එහි විෂ්කම්භය කිලෝ මීටර් 120,000 කි. එය ප්‍රමාණයෙන් පෘථිවිය මෙන් 764 ගුණයක් විශාලය. දැවැන්තයකු වුවත් සෙනසුරු සැලකෙන්නේ වායු ග්‍රහයකු ලෙසය. වායු ග්‍රහයකු යැයි කීවත් සෙනසුරු නිර්මාණය වී ඇත්තේ වායුවලින් සහ ද්‍රව වලිනි. සෙනසුරු මුළුමනින්ම පාහේ සෑදී ඇත්තේ හයිඩ්‍රජන් සහ හීලියම් වලිනි. ඝන දෙයකට ඇත්තේ සෙනසුරු ගේ හරි මැද පිහිටි අරය පමණක් යැයි විශ්වාස කරේ. සෙනසුරු ගේ ඝනත්වය කොතරම් අඩුදැයි කීවොත්, එය ජලයට දැම්මොත් පාවී යනු ඇත. සෞරග්‍රහ මණ්ඩලයේ වඩාත් වේගයෙන් කැරැකෙන ග්‍රහයකු ලෙස සෙනසුරු හැඳින්විය හැකිය. සෙනසුරු අභ්‍යන්තරයේ පීඩනය ඉතා වැඩිය. එම පීඩනය කොතරම් දැයි කීවොත්, ඊට හයිඩ්‍රජන් වායුව ද්‍රව බවට පත් කිරීමට හැකියාව ඇත. රෝම දේව පුරාණයට අනුව, අස්වැන්නට අධිපති දෙවියන් සිහිගන්වමින්, ඉංග්‍රීසි බසින් සෙනසුරු හැඳින්වෙන්නේ ‘සැටර්න්’ යනුවෙනි. සෙනසුරු සෞරග්‍රහ මණ්ඩලයේ අනෙක් ග්‍රහයන් ගෙන් වෙනස්ව කැපී පෙනෙන්නේ සෙනසුරුට ඇති මේ වර්ණවත් මෙන්ම දීප්තිමත් වළලු‍ නිසාය.

වළලු නොපෙනී ගිය පසු සෙනසුරු

මේ වළලු‍ සෑදී ඇත්තේ අයිස්, දූවිලි අංශු සහ පාෂාණ කැබැලි වලිනි. මෙසේ වළලු‍ ආකාරයට සකස් වී ඇත්තේ සෙනසුරු ගේ සුවිශේෂ ගුරුත්වාකර්ෂණ බලය හේතුවෙනි. අයිස්, දූවිලි අංශු සහ පාෂාණ කැබැලි සෙනසුරු ගෙන් පිටතට (අභ්‍යවකාශයට) ඇදී යෑමට උත්සාහ ගත්තද සෙනසුරු ඒවා තම ගුරුත්ව බලයෙන් තමා වෙතට ඇද බැඳ තබා ගැනීමට සමත් වෙයි. එකිනෙකට විරුද්ධව එල්ල වන මෙම බලය සමබරව පවතින නිසා මේ වළලු‍ නිර්මාණය වී ඇත. අයිස්, දූවිලි සහ පාෂාණ කැබැලිවලින් සමන්විත වළලු‍ ජල අංශුවලින් පිරී පවතී. සෙනසුරු ගේ චුම්බක ක්ෂේත්‍රයේ ශක්තිය වර්ධනය වෙද්දී - අයිස්, දූවිලි සහ පාෂාණ කැබැලි සියල්ල සෙනසුරු වෙත ඇදී යනු ඇත. එහි අවසානය වන්නේ වළලු‍ සදහටම අතුරුදන් වීමය. මෙම අතුරුදන්වීම දැන් මෙන් ඇලවීමකින් සිදුවන්නක් නොව - එනම් පෘථිවියේ අපට ඒ වළලු‍ නොපෙනී යෑමක් නොව, සඳහටම වළලු‍ අතුරුදන් වීමකි. තාරකා විද්‍යාඥයන් පෙන්වා දෙන්නේ, තව අවුරුදු මිලියන 100 කින් ඒ වළලු‍ මුළුමනින්ම අතුරුදන් වනු ඇති බවය.

මේ බව මුලින්ම තහවුරු වී ඇත්තේ 70 දශකයේ විශ්වය ගවේෂණයට යැවූ වොයේජර් - 2 යානය සෙනසුරු පසු කළ අවස්ථාවේදී ය. 

දීප්තිමත් වර්ණවලින් පෙනෙන සෙනසුරුගේ වළලු‍ නිර්මාණය වී ඇති මේ අයිස් කැබලි, දූවිලි අංශු සහ කුඩා ප්‍රමාණයේ පාෂාණ කැබැලි සෙනසුරු ගේ නිරක්ෂය අසලින් වටේට වළලු‍ සෑදෙන ලෙස විසිරී පවතී. හිරු එළිය මේ වළලු‍වලට පතිත වෙද්දී ඒවා දීප්තියෙන් දිදුළයි. සෙනසුරු ග්‍රහයා නිර්මාණය වෙමින් පවතින අවස්ථාවේදී, ඒ ආසන්නයට ආ කුඩා චන්ද්‍රයකු සෙනසුරු ගෙන් ගැටීමෙන් විසුවුණු සුන්බුන් වලින් මේ වළලු‍ නිර්මාණය වන්නට ඇතැයි තාරකා විද්‍යාඥයෝ අනුමාන කරති. 

සෙනසුරු ග්‍රහයා වටා යම් දීප්තිමත් යමක් ඇති බව මුලින්ම දුටුවේ ගැලිලියෝ ගැලිලි ය. ගැලිලියෝ (1564-1642) ඉතාලි ජාතික තාරකා විද්‍යාඥයෙකි. ඒ 1610 වසරේ දීය. ඒවා මොනවාදැයි ගැලිලියෝ දැන සිටියේ නැත. කෙසේ නමුත්, සෙනසුරු වටා වළලු‍ ඇති බව ලොවට අනාවරණය කරනු ලැබුවේ ලන්දේසි තාරකා විද්‍යාඥ ක්‍රිස්ටියන් හියුජින්ස් විසිනි. ඒ, 1659 දීය.  

ලු‍සිත ජයමාන්න
ඩේලිමේල් ඇසුරිනි