තුරුලතා අතරින් අදුරු මගක් ඔස්සේ කන්ද නැග්ගවිට එළිමහන් කදුමුදුනක් හමුවිය. උතුරු දෙසට වන්නට තරමක් උස ගිරිකුළකි. එය මුදුනේ නටබුන්වී ගිය දාගබක සේයා ඈතට දිස්වේ. තවත් තරමක් ඉදිරියට යද්දී ගල්කෙමක රැඳී තිබු පිරිසුදු වතුර අතරින් බෝධියක දසුන් පෙනෙන්නට විය. සුළගත් සමග මුසුවී එන වලසුන්ගේ ගද නහය කිතිකැවීය. මේ කතරගම දෙවියන් ජීවමානව වැඩවෙසෙන බවට විශ්වාසයක් පවතින කුමන ජාතික වනෝද්‍යානය තුළ පිහිටි මහකැබිලිත්ත දේවාලය පිහිටි ඉසව්වයි. මම මේ සිටින්නේ අපේ රටේ ඓතිහාසික පුදබිමක වැනසීගිය නටබුන් අතරයැයි කිසිවිටකත් නොසිතේ. ඉත්තෑවන්ගේ, වලසුන්ගේ, දිවියන්ගේ අලින්ගේ වසුරු මේ ගල්තලාවේ සෑම තැනකම දැකිය හැකිය. තැනින් තැන ඇති පස් පිරුණු තැන්වල පතොක් වැනි ශුෂ්ක කලාපීිය ශාකයන්ය. අවට කැලේ පලූ, ඇහැළ, බුරුත වැනි ශාකයන්ය. සියවස් ගණනාවකට පෙර භාවනානුයෝගී මහසගරුවනින් පිරුණු මේ බිම අද වනසතුන්ගේ රජදහනකි. කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ දිවුලානේගොඩ පන්සල නමින් අතීතයේ හැදින්වු මේ බිමේ සිට අවට බලද්දී තෙරක් නොපෙනෙන වනාන්තරය කොළපාටින් දිස්වේ. අපේ රට විදෙස් ආක‍්‍රමණයන්ට ලක්වෙද්දී කතරගම දෙවිදුන්ගේ ආභරණ ආරක්‍ෂාවට මේ දිවුලානේගොඩ පන්සලට කිලෝමීටර් හතරක් පමණ නුදුරින් පිහිටි මහකැබිලිත්තට වැඩමකරවු බව විශ්වාසයයි. කුමන වනෝද්‍යානය තුළ  ඕකන්ද වනජිවී පිවිසුමේ සිට කිලෝමීටර් පනහක් පමණ කැලය ඇතුළට වන්නට දිවුලානේගොඩ පන්සල ඇති මේ කියන කන්ද පිහිටා තිබේ. උසින් අඩි දෙසිය පනහක් පමණ යැයි සිතිය හැකි මේ කන්දට නැගිවිට නැගෙනහිර දෙසින් කුඩුම්බිගල, බඹරගස්තලාව ආරණ්‍ය පිහිටි කුඩා කදුත්, කෝන්ගල්ලෙන් විහාරය, විහාරගල, කදුරුපොකුණ සහ බෝවත්තගල්ගේත් හොඳින් දිස්වෙයි. බස්නාහිර දෙසින් මොණරාගල කදුවැටියත්, තිඹිරිගලත් පෙනේ. උතුරින් පෙනෙන්නේ වෙස්ට්මින්ස්ටර් ඇබේ හෙවත් ගොවිදුහෙළයි. දකුණ බලද්දී යාල ජාතික වනෝද්‍යානයේ කලාප අංක තුනේ පිහිටි තලගුලූහෙල, මායාගල, පිළිමගලත් යාල විශේෂ ආරක්‍ෂක කලාපයේ (එන්.එස්.ආර්) පිහිටි කොටාබැදිහෙළ, දෙමටගල සහ මණ්ඩාගල යන කුඩා ක`දුත් පෙනේ. ක‍්‍රිස්තු වර්ෂ පළමු, දෙවැනි සහ තුන්වැනි ශතවර්ෂ වලට සහ අතීත රෝහණ රාජ්‍ය සමයේ බෞද්ධ විහාර, ආරාම මේ කදු රැස ආශි‍්‍රතව තිබූ බවට සාධක ඇතැයි අපට පැවසුවේ වනජීවී අඩවි සහකාරවරයකුවූ බී. ගුණසිංහ මහතාය. එය සත්‍යයක් බව  පසක් වූයේ මේ ගල්තලාවේ තැනින් තැන කැපු පඩිපෙළවල්, නේවාසික කුටි චෛත්‍යයේ, මල් ආසන, විහාරගෙවල්, බෝධින් වහන්සේලා දුටුවිටය. අද කතරගම මහදේවාලය තිබෙන තැන විදෙස් ආක‍්‍රමණිකයන්ට පහසුවෙන් ළගාවිය හැකි නිසා කතරගම දේවාලයට හානියක් කර දේවාභරණ පැහැරගනීවි යැයි සැකයක් එදා දේවාලයේ නිලරාජකාරි කළ බස්නායක නිලමේවරයා සහ කපු පරම්පරාව එම දේවාභරණ මහ කැබිලිත්තට වැඩම කරවා ඇත. එදා මේ ප‍්‍රදේශය බෞද්ධ ආරාම වලින් පිරුණු පින්බිමක්ව පැවතීම ඊට තවත් හේතුවක් වන්නට ඇත. ඕකන්ද සිට මෙතැනට පැමිණීම පහසු නැත. මඩමෙතොට කුඩා කැබිලිත්ත දේවාලය තෙක් පහසුවෙන් වාහනයකින් ආ හැකි වුවද එතැන් පටන් ඇත්තේ අති දුෂ්කර මගකි. කතරගම දෙවියන් භාවනානුයෝගීව වැඩ වෙසෙන බව කියන මහකැබිලිත්ත හෙවත් ‘‘ඓතිහාසික සියඹලා දේවාලයට’’ යන මාර්ගය ඔස්සේද දිවුලානෙගොඩ පන්සලේ නටබුන් වලට ගමන්කළ හැකිය. මඩමෙතොට දේවාලය පසුකර හෙරළිගස්ආරෙන් එගොඩවී ගල්අමුණ කදවුරු බිම පසුකර කුඹුකන්ඔය අද්දරින් ඉදිරියට යද්දී අලූත්ගංආර අසල තුංමන් හන්දිය හමුවෙයි. එතැනින් වමට හැරි අලූත්ගං ආරෙන් එගොඩවී ඉදිරියට ආයුතුය. එම මාර්ගයේ තව ටිකදුරක් මහ කැලෑවේ එද්දී කළුකුඤ්ඤංආර හමුවෙයි. කුමන කැලේ ඇතුළේ පිහිටි බක්මීවැවේ පිටවාන වන්නේ මේ කළුකුඤ්ඤං ආරය. ඉවුරු දෙක තද බෑවුම් සහිත අතර මෙහි ජල මට්ටමද ඉහළය. එතැනින් එගොඩවී ටිකදුරක් එනවිට අලකොළආර හමුවෙයි. වල් අලින් නිතර ගැවසෙන ජල නිම්නයක්වු අලකොළආර තරණය පහසු නැත. දෙපැත්තේම ඉවුරු උසය. ජල මට්ටමද වැඩිය. කිඹුලන්ගෙන් අඩුනැති මෙහි එගොඩ මෙගොඩවීම පරිස්සමින් කළයුතුය. අලකොළආරෙන් එගොඩවී ටිකදුරක් යද්දී කුඹුකන්ඔයට අද්දරින්ම එගොඩ වන්නට ඇත්තේ වලංකටු ආරය. ඉන්පසු පාලම්ආර හෙවත් මහවෙලතොට ආර හමුවෙයි. එයද පසුකර තව ටිකදුරක් යනවිට ගල්ගොඩආර හෙවත් ගල්කැට ආර හමුවෙයි. මේ ආර දිවුලානේගොඩ දෙස සිට ගලා එයි. මේ පසුකරගෙන ආ ආරවල් අතරින්  හෙරළිගස්ආර, අලූත්ගංආර, කළුකුඤ්ඤංආර සහ අලකොළආර යන ආරවල්වල වසරේ වැඩිකාලයක් වතුර තිබේ. නමුත් සෙසු ආරවල් වැසි සමයේ පමණක් ජලය පවතී. මේ අතිදුෂ්කර මග ඔස්සේ මඩමෙතොට සිට කිලෝමීටර් තිස් හතරක් පමණ ඉදිරියට එනවිට පාරේ දකුණු පැත්තට කිලෝමීටර් භාගයක් පමණ කන්ද නැග ගියවිට මේ දිවුලානේගොඩ පන්සල් බිම හමුවෙයි. කුමන මහ කැලෑව ඇතුළේ හුදකලා මේ ඓතිහාසික බිම කලකට ඉහතදී කොටි ත‍්‍රස්තයන් සැගව සිටි ප‍්‍රදේශයකි. මොනරාගල, කොටියාගල, යාල, ගල්ගේ, බුත්තල, නියදැල්ල, ඔක්කම්පිටිය වැනි ප‍්‍රදේශවල සිදුවු කොටි ත‍්‍රස්ත ප‍්‍රහාර සැලසුම්කරන්නටත්,  පහදීම්වලින් පසු කොටි ත‍්‍රස්තයන් පසු බසින්නටත් ඇත්තේ මේ ප‍්‍රදේශවලට බව විශ්වාසයයි. ඒ නිසා වනජීවි නිලධාරීන්ගේ අවධානයෙන් පවා ගිලිහීි ගොස් තිබු ප‍්‍රදේශයකි. 2002 වසරේ පැවති සාමකතා වලින් පසු කුමන කැලෑවේ කදවුරු බැදගෙන සිටි ත‍්‍රස්තයෝ නැගෙනහිරට ගියහ. සීමිත නිලධාරීන් පිරිසකට හෙක්ටයාර් 35664ක් විශාල වනෝද්‍යාන බිමක සෑම අස්සක් මුල්ලක් ම සෙවිය නොහැකි බව දැනගත් වන අපරාධකරුවන් මෙන්ම නිධන් හොරුන්ද මේ පුරාවිද්‍යා බිම්වලට ඉන්පසු බැල්ම හෙළුහ. දිවුලානේගොඩ පන්සලේ ලෙන් විහාරයක තිබු අඩි හයක් උසැති බුදු පිළිමයද නිධන් හොරුන්ට බිලිවී ඇත. මේ වනවිට ඒ බුදුපිළිමය තිබූ ගල්ලෙනේ බිම අඩි පහළොවක් පමණ ගැඹුරට බෝර දමා වළක් හාරා ඇත්තේ නිධන් සෙවීමට විය යුතුය. දැන් ඒ වළේ ඉතා පිරිසුදු වතුර පිරී තිබේ. එහි තිබූ බවට සිතිය හැකි කළු ගලෙන් තැනූ මල් ආසනය නුදුරින් පිහිටි ගල් තලාවට ඇද දමා තිබේ. මේ බුදුපිළිමය විනාශ කිරීමෙන් පසු වනෝද්‍යානයට මායිම්ව පිහිටි කොටියාගල ගම්මානයට නිතර අපල උපද්‍රව ඇතිවිය. ගම්වාසීන් වැඩි දෙනකුගේ විශ්වාසයවී තිබුණේ මහකැබිලිත්ත දේවාලයට නුදුරුව පිහිටි දිවුලානේගොඩ විහාරයේ බුදුපිළිමය විනාශ කිරීම නිසා ඇතිවූ දේව කෝපයට තම ගම ලක්ව ඇති බවයි. නිසා ගම්වැසියන් පිරිසක් දැව වලින් තැනූ වෙනත් බුදු පිළිමයක් එහි වැඩම කරවා භික්‍ෂූන් වහන්සේලා වැඩසිටි කුටියක තැන්පත් කර ඇත. කතරගම දෙවියන්ගේ අඩවියේ වැරදි වැඩ කරන්නට ගියොත් විපාක විදින්ට සිදුවන බවට ජනතාවගේ විශ්වාසය මෙයින් තවත් තහවුරුවෙයි. ඒ අලූත් බුදු පිළිමය ද යම් පිරිසක් මේවනවිට වනසා දමා තිබේ. ගලමුදුනේම වූ චෛත්‍යයේ ගඩොල් හැම තැනම විසිරී ගොසිනි. ඒවාද නිධන් හොරුන්ගේ සහ කොටි ත‍්‍රස්තයන්ගේ ග‍්‍රහණයට හසුවීමෙන් විනාශ වන්නට ඇත. චෛත්‍යයට පහළින් ගල් පර්වතය ඇතුලෙන් බෝධිය දක්වා වූ උමං මාර්ගයක් පිහිටා තිබු බව අඩවි සහකාර බී. ගුණසිංහ මහතා වරක් පැවසීය. දැන් එහි ජලය පිරීපවතී. නමුත් උමං මගේ සලකුණු දැකිය හැකිය. අතීත ජනාවාස කිහිපයක්ම කුමන ජාතික වනෝද්‍යානය තුළ පිහිටා තිබුණු බවට සාධක තවමත් පවතී. කුමන වැවෙන් අක්කර සියයක පමණ කුඹුරු ප‍්‍රමාණයක් අස්වද්දා තිබේ. කුමන පැරැණි ගම්මානයේ ගෙවතුවල තිබු විශාල මුරුංගා ගස් අදටත් දැකිය හැකිය. ‘‘ජා’’ හමුදාව සමග මේ අතීත කුමන වැසියන් සටන්කළ බව ඉතිහාසයේ කියවෙයි. කොටි ත‍්‍රස්තයන් කුමනට රිංගාගත් පසුව ‘‘රාම්’’ නැමැති ප‍්‍රාදේශීය කොටිනායකයා නැවතී සිටියේ උණපොතුගල්ගේ ප‍්‍රදේශයේය. රිංගානගල්ගේ, බෝවත්තගල්ගේ මේ ප‍්‍රදේශයේ ඇති වෙනත් ගල්ලෙන්ය. කුමන වැවේ පිටවාන හෙරලිගස්ආරයි. අලූත්ගම්වැව, එරමිණිගස්වැව ආදියද කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ පිහිටි ඒවාය. ‘‘රාම්’’ නැමැති ප‍්‍රාදේශීය කොටිනායකයා මේ දේව අඩවියේ සිට කළ නොපනත්කම්වලට ද`ඩුවම් ලබා ඇති බවද ජනතා විශ්වාසයයි. කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ  ඕකන්දෙන් ගමන් ඇරඹූවිට යෝධලිප පසුකර බාගුරා කළපුව, අන්දරකළ කළපුව, ඉටිකළ කළපුව, යාකළ කළපුව, ඔස්සේ කුමන විල්ලූව හරහා මඩමෙතොට දේවාලය තෙක් යන මාර්ගය පමණක් නඩත්තුව පවතී. යෝධලිපට ඉදිරියෙන් දකුණට ඇති කිරිපොකුණ සහ බඹරගස්තලාවට යන මාර්ගද, බාගුරා කළපුවට ඉදිරියෙන් දකුණට ඇති නෙලූම්පත්පොකුණ ඔස්සේ අලූත්ගංආරට යා කෙරෙන පාරද, බෝවත්තගල කුමන වැව ඉස්මත්ත හරහා අලූත්ගං ආරෙන් කුමන විල්ලූව තෙක් එන අතුරු මාර්ගද නඩත්තුවී ඇති ආකාරයක් නොපෙනේ. මීට කලකට පෙරදී පරිසරවේදීහු රැසක් කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ වනසතුන්ගේ සහ කාර්ය මණ්ඩලයේ අවශ්‍යතා සපුරාලීමට විශාල වශයෙන් ස්වේච්ඡුාවෙන් උපකාර කළහ. පක්‍ෂි වර්ග 255ක් කුමනදී දැකගත හැකිය. අප්‍රේල් සිට ජුලි දක්වාවූ කාලයේ සංක‍්‍රමණික කුරුල්ලන්ගේ වර්ධනයක් පෙන්නුම් කරයි. සමහරවිටක එය දසදහස් ගණනකි. කොකුන්, ළිහිණි, තාරා සහ වටු විශේෂ ඒ අතර දැකිය හැකිය. මේ සියලූ සතුන්ට ආරක්‍ෂාවක් මේ අඩවියේදී ලැබෙන්නේ කතරගම දෙවියන්ගෙන් යැයි පවතින විශ්වාස බොරුවක් බව කිව නොහැකිය. වරක් මේ ප‍්‍රදේශයේ ආරක්‍ෂාව භාර ආරක්‍ෂක ප‍්‍රධානියකු වනසතුන් කිහිප දෙනකු මස්කර පරිභෝජනයට ගැනීම ගැන සෙසු ආරක්‍ෂක නිලධාරීන් අතර තිබුණේ දැඩි පිළිකුලකි. මෙවැනි වැරදි කළ තම ප‍්‍රධානියා කිසිදු උපද්‍රවයකින් තොරව සිටීම ගැන සෙස්සන් සිටියේ නොමනාපයකිනි. සමහරු කීවේ කතරගම දෙවියන්ට මේ අවනඩු නොපෙනේනේ ඇයි ද යන්නයි. එහෙත් ගතවූයේ ටික දවසකි. මේ ආරක්‍ෂක ප‍්‍රධානියාට දඩුවම් ලැබුනේ රැකියාවද අහිමි කරවමිනි. වර්තමානයේ කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ  ඕකන්‍ද කාර්යාලයත් භාරකාර නිලනිවසකුත්, අඩවි සහකාර, නියාමක නිල නිවසුත් 2003 වසරේ සාදා දුන්නේ ලලිත් සෙනෙවිරත්න මහතාය. විශ‍්‍රාමලත් වනජිවී නියෝජ්‍ය අධ්‍යක්‍ෂවරයෙක්වූ ෂර්ලි පෙරේරා මහතා වනෝද්‍යානයේ වැව් ප‍්‍රතිසංස්කරණය කිරීමට දායකවිය. වැව් පහළොවක් පමණ කුමන වනෝද්‍යානය තුළ පිහිටා ඇත. රුක්‍ෂාන් ජයවර්ධන, වජිර විජයගුණවර්ධන, අනුර වීරක්කොඩි, රවි ධර්මසේන, චානක වික‍්‍රමසිංහ, හංස ඉද්දමල්ගොඩ, ජවනා ප‍්‍රනාන්‍දු ඇතුළු පරිසරවේදීහු විශාල පිරිසක් කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ  වනසතුන්ගේ අවශ්‍යතා මෙන්ම සංචාරකයන්ගේ පහසුකම් සැලසීමටද විශාල වශයෙන් දායක වූහ. මේ පිරිසට මෙවැනි කටයුතු කරන්නට හිත දෙන්නටත් විශේෂ හේතුවක් තිබිය යුතුය. ඔවුන්ගේ ක‍්‍රියාකාරකම් දකින හැමෝම පවසන්නේ වෙස්වලාගත් ආශිර්වාදයක් ඔවුන් මේ කටයුතුවලට පොලඹවනවාය යන්නය. ඕකන්‍`ද වැවත් පළිහදාපුවළත් නියගට ඔරෝත්තු දෙන දිය උල්පත්ය. මේවා හරස්කර ජලය ර`දවා තබාගැනීම මගින් නියං සමයේ වන සතුන්ගේ පිපාසය නිවිය හැකිය. පරිසරවේදීන් කල්යල් බලා එකල මේ කටයුතු කිරීමට උද්‍යානයේ කාර්ය මණ්ඩලයට විශාල සවියක් විය. එය වනසතුන්ගේ පැවැත්මට ඉමහත් පිටිවහලක් විය. වනෝද්‍යානයක පැවැත්මට මහජනතාවගේ සහාය අතිශයින් වැදගත්ය. අවට ගම්වල ජනතාවගේ මෙන්ම වනෝද්‍යානය නරඹන්නට එන සංචාරකයන්ද ඉතා වැදගත්ය. මඩමෙතොට, ඇදකුඹුක, ගල්අමුණ සහ කුමන මෝයකට යන ස්ථානවල කදවුරුබිම් කුමන ජාතික වනෝද්‍යානයේ පිහිටියේය. දෙස් විදෙස් සංචාරකයන් කුමනට එන්නේ කුරුල්ලන් නරඹන්නටය. කුමන විල්ලූ අද පරිසර විපර්යාසයකට ලක්ව ඇතිබව පෙනේ. සුනාමියට පෙර තිබු අලංකාර බව එහි අද නැත. මේ දේව අඩවියේ සතා සිවුපාවාගේ ආරක්‍ෂාව හරියට සලසන  ඕනෑම කෙනකුට වරදින්නේ නැත. 2004 සුනාමිය අවස්ථාවේ  ඕකන්‍ද පිවිසුම් මධ්‍යස්ථානයට මුහුද ගොඩගලා අඩි පහකට වැඩි ජලකදක් ගලා ආවේය. එහෙත් එහිවු ගොඩනැගිලි ඉතිරිවී ඉදිරිපස වැව පමණක් කැඞීගියේය. එදා කුමන වනෝද්‍යානය භාරවසිටි එම්.ආර්. මොහොමඞ් මහතාය. දෙවැනියාව සිටියේ වත්මන් අම්පාර අඩවි සත්වආරක්‍ෂක ඞී.පී. සියාසිංහ මහතාය. සුනාමිය එන වෙලාවේ කුමන සිටි සියාසිංහ මහතාද, වනජීවී අඩවි සහකාරවරයකුවූ බී. ගුණසිංහ ඇතුළු නිලධාරීන් සුනාමියෙන් ආරක්‍ෂා කරවූයේ දේව හාස්කමකින් බව සිතිය හැකිය. දිනහතරක් මහකැලෑව ඔස්සේ 2004 දෙසැම්බර් 29 වැනිදා ලාහුගල වනජීවි කාර්යාලයට නිරුපද්‍රිතව ඔවුන්ට එන්නට ලැබුණේද කතරගම දෙවියන් තමන්ට පිහිට ආරක්‍ෂාව සැපයු නිසා බව එම නිලධාරීහු අදටත් සිහිකරති. මහලේනව ගල්ලෙන් වල විසූ වැදිජනයා කතරගම පෙරහර නැරඹීමෙන් පසු චිත‍්‍රයට නගා ඇති ආකාරය ලෙන් බිත්තිවල ඇද තිබෙන අයුරු අපූරුය. කදුරුපොකුණ සෙල්ලිපි ‘‘කුමන’’ ඉතිහාසය ලොවට කියාපායි. කතරගම දෙවියන් ගැන වැදි ජනතාව තුළ තිබු ඇල්ම මේ සිතුවම්වලින් හොදින් කියැවෙයි.

අජිත්ලාල් ශාන්තඋදය